ავტორი: მარიეტა სიმონიანი
მთარგმნელი: რინა შაგინიანი
ზოგადსაგანმანათლებლო სისტემაში დედა ენას განსაკუთრებული მოვლა სჭირდება. არა მხოლოდ იმიტომ, რომ ეს არის განათლების სისტემის ერთ-ერთი მთავარი ფაქტორი, არამედ როგორც ჩვენი კულტურის ძირითადი ნაწილი, თვითგამოხატვისა და თვითდადასტურების ერთ-ერთი ყველაზე ხშირად გამოყენებული საშუალება.
როცა დედაენას ვამბობ, არ ვიცი, რა მიზეზით, პირველ რიგში ესმით ლიტერატურული სომხური და მხოლოდ აღმოსავლური სომხური. როგორც ჩანს, თანამედროვე ლიტერატურული სომხურის სხვა სომხური, არ არსებობდა, არ არსებობს. როგორც ჩანს, ჩვენს რეალობაში სომხური არ არის ჩვენი დიდი ნაწილის წერილობითი და სალაპარაკო ენა. ჩვენი მშობლიური ენის ყველაზე მნიშვნელოვანი კომპონენტებია ძველი სომხური და დიალექტები. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, სრული დედაენა მოიცავს ძველ სომხურს, დიალექტებს, თანამედროვე ლიტერატურულ სომხურს თავისი ორი განშტოებით, აღმოსავლური სომხური და დასავლური სომხური.
არ მინდა ვისაუბრო იმაზე, თუ როგორ არის გამოხატული მშობლიური ენა დღეს ზოგადსაგანმანათლებლო პროგრამებში ამ კომპონენტებით. ნება მომეცით ვისაუბროთ ჩვენს ალტერნატიულ, საავტორო პროგრამებში სრული მშობლიური ენის სწავლებაზე. სომხური ენის შესწავლაზე წინა სტატიაში ვისაუბრე.
ახლა გრაბარზე ვისაუბრო. ზოგად განათლებაში ვიყენებთ გრაბარის სწავლებას. უპირველეს ყოვლისა, ძველი სომხური ენის სწავლა ხელს უწყობს ენობრივი უნარების განვითარებას. ჩვენამდე მოვიდა მრავალი ენობრივი შაბლონი, სხვადასხვა შინაარსის მოდიფიკაციით, რაც საშუალებას გვაძლევს შევადაროთ ენობრივი გამოცდები, დაუშვას ენის სტრუქტურების შედარება, შესწავლა, კვლევა. გრაბარს თავისი ადგილი უკავია სომხური ენისა და ლიტერატურის სასწავლო გეგმებში მარტივი მიზეზის გამო: რომ მაღალი ხარისხის ლიტერატურა იქმნება ძველ სომხურ ენაზე, ამ ლიტერატურის ფრაგმენტები სრულად არის ხელმისაწვდომი და ხელმისაწვდომი მოსწავლეებისთვის. შესაძლებელია მოსწავლის ძველი სომხური ენის გაცნობა ისე, რომ მოსწავლემ აღიქვას ძველი სომხური დედაენად და არ მიუდგეს მას როგორც უცხო ენას. ძველი სომხური ენის ამგვარ გაგებას დიდად შეუწყობს ხელს „სომხური ენის სახელმძღვანელო ლექსიკონის“ ლექსიკონის შესწავლა, ჩვენს მსოფლიო ლექსიკონთან სიტყვიერი შედარება. მოსწავლეები უნდა წაახალისონ წაიკითხონ და შეეცადონ გაიგონ მცირე წინადადებები და მონაკვეთები. უნდა დაინახონ, რომ ძველი სომხური ჩვენი მშობლიური ენაა, ბევრი რამის გაგება დიდი სირთულეების გარეშე შეიძლება. აქ არის რამდენიმე სტრიქონი “სიმღერის სიმღერიდან”. მოდი, ჩემო მეზობელო, ჩემო ლამაზო, ჩემო მტრედი და მოდი. მაჩვენე შენი სახე და მომისმინე დიალექტი. რადგან შენი დიალექტი ტკბილია და შენი ხილვა მშვენიერი. როგორც წესი, მოსწავლეებს არ უჭირთ, ყველა სიტყვა გასაგებია, ძირითადად გრამატიკული სტრუქტურები. გრამატიკული ფორმების ზოგიერთი ახსნა, ნაწილი: შეიძლება ზუსტად ითარგმნოს აღმოსავლურ სომხურ ენაზე. კლასიკური ორთოგრაფია პრობლემას არ წარმოადგენს ძველი ტექსტების კითხვისას. კლასიკური ორთოგრაფიის წესებიც არ არის გადაულახავი. ბოლოს და ბოლოს, კლასიკური ორთოგრაფია არ უნდა დაძლიოს, არ გახდეს რაღაც აღქმადი, არა უცხო, მისაწვდომი?
ჩვენ დარწმუნებულნი ვართ, რომ ძველ სომხურ ენაზე შექმნილ ლიტერატურა თანამედროვე სომხუ ენაზე გადატანისას დანაკარგები აქვს, როგორც ლიტერატურული ღირებულება. ასე რომ, საუკეთესო გრაბარული ლიტერატურის საუკეთესო ნაწილები ორიგინალში იკითხება.
გრაბარის ზოგადსაგანმანათლებლო პროგრამებში ჩართვის სხვა მნიშვნელოვანი არგუმენტი არის ფრთხილი ლიტერატურის აღქმა, სასულიეო მუსიკა თავისი საგალობლებით და საეკლესიო ცერემონიები.
თუ გავითვალისწინებთ, რომ დღეს ჩვენი ყველა საეკლესიო რიტუალი ძველ სომხურ ენაზე სრულდება, მაშინ ძველი სომხური ენის ზოგადი განათლება პრიორიტეტული ხდება. განათლება არ შეიძლება მოწყდეს ცხოვრებას. გრაბარული სიტყვა გამუდმებით მოისმენს მოსწავლის ყურში, სხვადასხვა რელიგიური რიტუალის დროს, როგორც საგალობელი, რიტუალური სიტყვა ქორწინების, ნათლობის, დაკრძალვის…
ჩვენს ალტერნატიულ პროგრამაში გრაბარი საგალობლების სწავლების პარალელურად ისწავლება. პარასკევის სასკოლო მსახურება საშუალებას აძლევს მოსწავლეებს პრაქტიკაში გამოიყენონ ნასწავლი ძველი სომხური. შარაქანის ენა ხდება სასწავლო მასალა მშობლიური ენის გაკვეთილებზე.
სომხური ენაც და დიალექტებიც დედაენის შემადგენელი ნაწილია, ჯერ ერთი, სომხური ლიტერატურის ენა არამხოლოდ სომხური ლიტერატურის ენა არ არის. ის სულ უფრო და უფრო საკომუნიკაციო ენად იქცევა, რადგან დიასპორის მრავალი ჩვენი თანამემამულე სხვადასხვა მიზეზის გამო სულ უფრო ხშირად ბრუნდება სამშობლოში. ზოგადსაგანმანათლებლო განათლება ამ ფაქტს გვერდს ვერ აუვლის და არ უნდა ავიცილოთ. და თუ ამავდროულად მივიღებთ იმას, რომ სომხურ-სომხური ლიტერატურა სომხური ლიტერატურის განუყოფელი ნაწილია, ისეთივე მაღალი ხელოვნება, როგორც სომხურ-სომხური ლიტერატურა, დავინახავთ, რამდენად თანამედროვეა სომხურ-სომხური ენის სწავლება. ზოგადი განათლება. არ შეიძლება უგულებელვყოთ დიალექტების როლი მშობლიური ენის სწავლებაში. ჯერ ერთი, მშობლიური ენის დიდი ნაწილი, ფოლკლორის დიდი ნაწილი დიალექტურია. როგორ წავიკითხოთ ეპოსი დიალექტის ცოდნის გარეშე? ჩვენს რიტუალებში, სიმღერასა და ცეკვაში გამოყენებული სიტყვისა და ნივთის ენაც დიალექტურია. და თუ ჩვენს ალტერნატიულ პროგრამაში რიტუალები საგანმანათლებლოც არის, ცხადია, რომ დიალექტური სიტყვისა და ნივთის ცოდნის გარეშე შეუძლებელია მათი შესრულება.