Ֆրանկլին Ռիստին,
վիպասեր ու ռոմանտիկ ընթերցողին
Ի հիշատակ հորս
և ի պատիվ Ֆրանկ Վլիգի անմոռանալի հիշտակին
Աղաչում եմ,
չվերածել այս էջերը
կրթական խոշտանգման
գործիքի։
ԱԼՔԻՄԻԿՈՍԻ ԾՆՈՒՆԴԸ
-1-
«Կարդալ» բայը չի հանդուրժում հրամայական եղանակը։ Անհամատեղելիություն, որը նա կիսում է մի քանի այլ բայերի հետ՝ «սիրել»… «երազել»…
Փորձել, իհարկե, կարելի է։ Փորձենք. «Սիրի՛ր ինձ»։ «Երազի՛ր»։ «Կարդա՛»։ «Կարդա՛, դե ինչ, կարդա՛ արդեն, ի սեր Աստծո, ասում եմ՝ կարդա՛»։
-Վե՛ր կաց, գնա՛ սենյակդ ու կարդա՛։
Արդյո՞ւնքը։
Ոչինչ։
Նա քնեց գրքի վրա։ Պատուհանը հանկարծ ամբողջությամբ բաց թվաց նրան, որը տանում էր դեպի ինչ-որ երանելի մի աշխարհ։ Եվ հենց այդտեղով էլ նա դուրս թռավ՝ փախչելով գրքից։ Բայց դա խորը քունը չէ. գիրքը դեռ բաց, նրա առջև է։ Եթե մի փոքր բացենք նրա սենյակի դուռը ու գաղտագողի նայենք, կտեսնենք՝ գրասեղանի մոտ նստած խելոք կարդում է։ Նույնիսկ եթե ոտնաթաթի վրա անաղմուկ մոտենանք, նա մեզ կլսի մակերեսային քնի միջից։
— Դե ինչ, դո՞ւր է գալիս։
Նա «ոչ» չի ասի, չէ՞ որ դա սրբապղծություն կլիներ։ Գիրքը սուրբ է, ինչպե՞ս կարելի է չսիրել կարդալը։ Ո՛չ, նա պարզապես կասի, որ նկարագրությունները շատ երկար են։
Հանգիստ շունչ քաշած՝ մենք կվերադառնանք մեր հեռուստացույցի մոտ։ Հնարավոր է՝ այս դիտողությունը նույնիսկ հետաքրքիր բանավեճ ծնի մեր մեջ…
— Նրան նկարագրությունները երկար են թվում։ Կարելի է հասկանալ, մենք ապրում ենք ձայնի ու պատկերի դարում, մինչդեռ տասնիններորդ դարում գրողները ստիպված էին ամեն ինչ մանրամասն նկարագրել…
— Բայց դա դեռ պատճառ չէ, որ թույլ տանք նրան էջերի կեսը բաց թողնել։
…
Չարժե անհանգստանալ, նա կրկին քնած է։
-2-
Ընթերցասեր չլինելը մեզ համար առավել անհասկանալի է, եթե այն սերնդից, այն ժամանակից, այն միջավայրից, այն ընտանիքից ենք, որտեղ, ընդհակառակը, մեզ ավելի շուտ արգելում էին կարդալ։
-Դե հերի՛ք է կարդաս, կուրանալու ես։
-Ավելի լավ է դուրս գաս, խաղաս, այնքան լավ եղանակ է։
-Անջատի՛ր լույսը, արդեն ուշ է։
Այո՛, այն ժամանակ միշտ էլ չափազանց լավ եղանակ էր՝ կարդալու համար, իսկ գիշերը՝ չափազանց մութ։
Ուշադրություն դարձրեք, որ «կարդալ» բայը՝ թեկուզ «չ» մասնիկով, արդեն այն ժամանակ օգտագործվում էր հրամայական եղանակով։ Այս առումով նույնիսկ անցյալում ամեն ինչ նույնն էր։
Այսպես, ընթերցանությունն ինքնին ապստամբության գործողություն էր։ Վեպի բացահայտմանը գումարվում էր նաև ընտանիքին անհնազանդ լինելու հուզմունքը։ Կրկնակի վայելք․․․
Օ՜, այդ անմոռանալի պահերը՝ «գողացված ընթերցանությունը» վերմակի տակ, փոքրիկ լապտերի լույսի տակ։
Ինչպես Աննա Կարենինան էր գիշերվա այդ ժամերին սլանում Վրոնսկու մոտ։ Նրանք սիրում էին միմյանց, և դա արդեն հիասքանչ էր, բայց նրանք սիրում էին «ընթերցանության արգելքին հակառակ», ու դա առավել հիասքանչ էր։ Սիրում էին՝ հակառակ հոր ու մոր կամքի, հակառակ մաթեմատիկայի խնդիրների, հակառակ վաղվա գրականության առաջադրանքի, հակառակ սենյակը կարգի բերելու անհրաժեշտության։ Սիրում էին ընթրիքի փոխարեն, սիրով հրաժարվում էին աղանդերից, զոհաբերում էին ֆուտբոլային հանդիպումն ու սունկ հավաքելու արշավը։
Նրանք ընտրել էին միմյանց ու նախընտրել ամբողջ աշխարհից։
Ո՜վ Աստված, ահա թե ինչ է սերը։
Եվ ի՜նչ կարճ էր վեպը…
-3-
Եկեք արդար լինենք. մենք անմիջապես չմտածեցինք ընթերցանությունը նրան պարտադրելու մասին։ Սկզբում մեր միակ նպատակը նրա հաճույքն էր։ Երբ նա ծնվեց, մենք հայտնվեցինք մի տեսակ երախտապարտ վիճակում։ Այդ նոր կյանքի հանդեպ մեր կախարդական հիացմունքը մեզ հանճար դարձրեց։ Նրա համար մենք դարձանք հեքիաթասացներ։ Նրա՝ լեզուն բացվելուն պես պատմություններ էինք պատմում նրան։ Դա մի կարողություն էր, որի մասին ինքներս էլ տեղյակ չէինք։ Նրա հաճույքը մեզ ոգեշնչում էր։ Նրա երջանկությունը մեզ թևեր էր տալիս։ Նրա համար շատ կերպարները էինք ստեղծում, իրար հաջորդող դրվագներ հյուսում, նրբորեն ծուղակներ լարում… Ինչպես ծեր Թոլքինն իր թոռների համար, այնպես էլ մենք վերջինիս համար մի ամբողջ աշխարհ հորինեցինք։ Օրվա և գիշերվա սահմանագծին մենք դարձանք նրա վիպասանը։
Եթե մենք այդ շնորհքով օժտված չենք եղել, եթե նրան միայն ուրիշների պատմություններն ենք պատմել, և այն էլ ոչ շատ սահուն՝ բառեր որոնելով, հատուկ անունները խեղաթյուրելով, դրվագները խառնելով, մի հեքիաթի սկիզբը միավորելով մեկ այլ հեքիաթի ավարտի հետ, ապա՝ կարևոր չէ… Եվ անգամ եթե ոչինչ չենք պատմել, եթե պարզապես բարձրաձայն կարդացել ենք, մենք դեռ նրա անձնական վիպասանն էինք, այն եզակի պատմողը, որի շնորհիվ ամեն երեկո հագնում էր երազանքի գիշերազգեստը՝ նախքան գիշերվա սավանի տակ մտնելը։ Ավելին՝ մենք՝ ինքներս էինք Գիրքը։
Հիշեք այդ մտերմությունը, որի հետ քիչ բան կարող էր համեմատվել։
Ինչպես էինք սիրում նրան վախեցնել՝ միայն ու միայն այն բանի համար, որպեսզի կարողանայինք զգալ նրան մխիթարելու հաճույքը։ Եվ ինչպես էր ինքն էլ պահանջում այդ վախը։ Արդեն այն ժամանակ տեսնում էր մեր բոլոր հնարքները, բայց, այնուամենայնիվ, ուզում էր զգալ վախի ողջ համը։ Իսկական ընթերցող էր, ինչ խոսք։
Այդպիսին էր այն զույգը, որ մենք կազմել էինք դեռ այն ժամանակ՝ նա՝ ընթերցողը, օ՜, որքան խորամանկ, և մենք՝ գիրքը, օ՜, որքան հանցակից։
-4-
Փաստորեն, մենք սովորեցրինք նրան ամեն ինչ գրքի մասին դեռ այն ժամանակ, երբ նա կարդալ չգիտեր։ Մենք բացեցինք նրա առջև երևակայության անսահման աշխարհը, ծանոթացրինք նրան մտքի արագությամբ ճամփորդելու ուրախությանը, շնորհեցինք նրան ամենուր ներկա լինելու կարողություն, ազատեցինք անողոք Քրոնոսի իշխանությունից, նետեցինք նրան ընթերցողի հիասքանչ, բայց բազմամարդ մենության մեջ…
Մեր կարդացած պատմությունները լի էին եղբայրներով, քույրերով, ծնողներով, իդեալական երկվորյակներով, պահապան հրեշտակների էսկադրիլիաներով, ընկերների ամբողջ բանակով, որոնք կարող էին ամոքել նրա վշտերը, բայց որոնք, հրեշների դեմ պայքարելով, իրենց հերթին ապաստան էին գտնում նրա սրտի անհանգիստ տրոփյուններում։ Նա նույնպես դարձավ նրանց պահապան հրեշտակը՝ ընթերցողը։ Առանց նրա՝ նրանց աշխարհը գոյություն չուներ։ Առանց նրանց՝ նա մնալու էր փակված իր սեփական իրականության խորքերում։ Այսպես նա բացահայտեց ընթերցանության պարադոքսալ զորությունը, այն է՝ կտրել մեզ աշխարհից, իրականությունից, որպեսզի վերջինիս իմաստ հաղորդի։
Այդ ճանապարհորդություններից նա վերադառնում էր լուռ։ Լույսը բացվում էր, ու բոլորը զբաղվում էին այլ բաներով։ Ճիշտն ասած, մենք էլ չէինք փորձում հասկանալ, թե ինչ էր նա բերել այնտեղից։ Նա, իր մանկական անմեղությամբ, խնամքով պահում էր այդ գաղտնիքը։ Դա, ինչպես ասում են, նրա աշխարհն էր։
Սպիտակաձյունիկի կամ յոթ թզուկներից որևէ մեկի հետ նրա անձնական հարաբերությունն այնպիսիներից է, որը պետք է գաղտնի մնա։ Ինչ մեծ բերկրանք է ընթերցողի համար լռել ընթերցածի մասին։ Այո՛, մենք նրան սովորեցրինք ամեն ինչ գրքի մասին։
Մենք սաստկացրինք նրա ընթերցանության ծարավը այն աստիճան, հիշո՞ւմ եք, որ նա չէր համբերում կարդալ սովորել։
-5-
Ահ, ի՜նչ հիանալի մանկավարժներ էինք այն ժամանակ, երբ մանկավարժության մասին նույնիսկ չէինք էլ մտածում։
-6-
Եվ ահա, հիմա նա դեռահաս է՝ փակված իր սենյակում, նստած գրքի առաջ… Որը չի կարդում։ Ցանկությունները, որոնք նրան ձգում էին դուրս, լցվում են նրա ու բացված էջերի միջև, մշուշում տողերը։
Նստած է՝ առջևում՝ պատուհանը, հետևում՝ փակ դուռը։ Էջ 48։ Նա չի համարձակվում հաշվել, թե քանի ժամ է պահանջվել հասնելու այդ քառասունութերորդ էջին։ Իսկ դեռ 446 էջ էլ կա։Կլորացնենք՝ 500 էջ։
500 էջ, ի՜նչ ասեմ…
Գոնե երկխոսություններ լինեին։
Հա, իհարկե՛… Որտեղի՞ց։
Միայն անընդմեջ իրար սեղմ կպած տողերից բաղկացած էջեր, որոնց նեղլիկ արանքներում սև պարբերություններն էին՝ մեկը մյուսի վրա կուտակված։
Ու ահա տեղ առ տեղ ՝ երկխոսության մի կաթիլ, մի գծիկ, ինչպես օազիս անապատում, որ ցույց է տալիս՝ կերպարներից մեկը խոսում է։
Բայց մյուսը չի պատասխանում։ Եվ կրկին՝ տասներկու էջ սև թանաքով անընդմեջ գրված տեքստ։
Տասներկու էջ։
Ոչ մի շունչ քաշելու տեղ։
Ոչ մի ճեղք թթվածնի համար։
Գրողը տանի, այս ինչ դժոխք է։ Նա հայհոյում է։ Ներեցեք, բայց նա հայհոյում է։
Անիծված գրքի անիծված էջ 48․․․
Գոնե միայն հիշեր նախորդ քառասունյոթի բովանդակությունը, բայց՝ ոչ։
Նա չի համարձակվում անգամ մտածել այդ մասին, որովհետև այդ հարցը նրան հաստատ կտան։
Դրսում արդեն ձմռան գիշեր է։ Տան խորքից լուրերի թողարկման ձայնն է լսվում։ Եվս կես ժամ, և ընթրիքի ժամն է։ Տարօրինակ խիտ բան է գիրքը։ Չես կարող այն կուլ տալ միանգամից։ Ասում են՝ նույնիսկ շատ դժվար է այրվում։ Նույնիսկ կրակն անկարող է ներթափանցել էջերի արանքը։ Օդ չկա։ Թթվածինը չի հերիքում։ Ահա այսպիսի նշումներ է նա անում գրքի լուսանցքներում։ Եվ այդ նշումներն անհամար են։Կարճ ասած՝ գիրքը խիտ է, հաստ է, ծանր է։ Ինչ տարբերություն՝ էջ քառասունո՞ւթ, թե՞ հարյուր քառասունութ։ Պատկերը չի փոխվում։ Նորից տեսնում է ուսուցչի շրթունքները, որոնք արտասանում են գրքի անունը։ Ու լսում է ընկերների միաձայն հարցը.
-Քանի՞ էջ։
— Երեք հարյուր, գուցե չորս հարյուր… (Սուտ է ասում…)
— Ե՞րբ պետք է ներկայացնենք։
Սահմանված ժամկետի հայտարարումը բարձրացնում է միաձայն դժգոհության ալիք.
-Երկու շաբաթո՞ւմ։ Չորս հարյուր (հինգ հարյուր) էջ կարդալ երկու շաբաթո՞ւմ։ Չենք հասցնի, պարո՛ն, անհնար է հասցնել։
Պարոնը բանակցությունների չի գնում։ Մի ամբողջ հավերժություն պարունակող հաստ գիրքը ձանձրույթի մարմնացումն է։ Ահա, թե ինչ է գիրքը։ «Գիրքը»։ Իր շարադրություններում նա միշտ միայն այսպես է գրում․․․ Գիրքը, մի գիրք, գրքերը, ինչ-որ գրքեր։
«Իր «Մտքեր» գրքում Պասկալն ասում է, որ․․․»
Ուսուցիչը կարող է, որքան ուզում է, կարմիր թանաքով առարկել նման ձևակերպման դեմ՝ պնդելով, որ պետք է խոսել վեպի, էսսեի, նովելների կամ բանաստեղծական ժողովածուի մասին։ Որ «գիրք» բառը, լինելով համընդհանուր հասկացություն, ոչինչ չի նշանակում։ Որ հեռախոսային տեղեկագիրը ևս գիրք է, ինչպես որ բառարանը, ճանապարհորդական ուղեցույցը, նամականիշների ալբոմը, հաշվետարքը…
Ամեն ինչ անօգուտ է։ Հաջորդ իսկ շարադրության մեջ նույն բառը կրկին դուրս կսահի նրա գրչի տակից։
Իր «Մադամ Բովարի» գրքում Ֆլոբերը մեզ ասում է, որ…Իր՝ «ներկայիս մենության տեսանկյունից» գիրքը պարզապես գիրք է, որը նման է հանրագիտարանի հաստափոր հատորի, այն նույն կոշտ կազմով հանրագիտարանի, որը առաջ ժամանակ առ ժամանակ դնում էին երեխայի նստատեղի տակ, որ հասնի ընտանեկան սեղանի բարձրությանը։
Եվ յուրաքանչյուր գիրք ունի ծանրություն, որն էլ քեզ ներքև է քաշում։ Այն համեմատաբար «թեթև» տեղավորվել է սեղանի մոտ՝ քիչ առաջ ընդունած որոշումների «թեթևությամբ»։ Բայց մի քանի էջ անց արդեն զգում է այդ՝ ցավալի և ծանոթ ծանրությունը՝ գրքի, ձանձրույթի ծանրությունը, անավարտ ջանքի անտանելի բեռը։ Կոպերը ծանրանում են՝ ազդարարելով մոտալուտ խորտակումը։ 48-րդ էջի խութը ճեղքեց նրա վճռականությունը․ Գիրքը քաշում է նրան։ Եվ նրանք միասին սուզվում են խավարի խորքերը։
-7-
Այդ ընթացքում ներքևում՝ էկրանի մոտ, բոլորը միաձայն դատապարտում են հեռուստատեսությունը՝ որպես կործանիչ ազդեցության աղբյուր։
— Հիմարություն, գռեհկություն, բռնություն՝ ինչ ծրագիր էլ ընտրես… Ապշեցուցիչ է։ Անհնար է միացնել հեռուստացույցը և չտեսնել, որ…
— Իսկ ճապոնական մուլտֆիլմերը…
— Դուք տեսե՞լ եք այդ մուլտֆիլմերից որևէ մեկը։
— Խնդիրը միայն ծրագրերը չեն… Այլ հե՛նց հեռուստատեսությունն է խնդրահարույց… Դրա հասանելիությունը… Հեռուստադիտողի պասիվությունը…
— Այո՛, նստում ես, միացնում…
— Սկսում ես անընդհատ փոխել ալիքները…
— Ծրագրից ծրագիր…
— Առնվազն կարելի է խուսափել գովազդներից։
— Դե, դա էլ չէ։ Նրանք գովազդները համաժամանակյա են դարձրել․ մի ալիքից փախչում ես, մյուսում «հանդիպում»։
— Երբեմն՝ հենց նույն գովազդին։
Լռություն. մենք «համաձայնության տարածքում» ենք՝ լուսավորված մեր չափահաս բանականության շլացուցիչ ճառագայթներով։
Եվ ահա ինչ-որ մեկը, mezza voce․
-Ընթերցանությունը, բնականաբար, լրիվ ուրիշ բան է, ընթերցել նշանակում է գործել։
-Այն, ինչ դու նոր ասացիր, ճիշտ է, շատ ճիշտ. ընթերցելը գործողություն է, «ընթերցանության ակտ»…
-Մինչդեռ հեռուստատեսությունը, ինչպես նաև կինոն, եթե լավ մտածես… Ֆիլմում ամեն ինչ մատուցվում է պատրաստի, ոչ մի ինքնուրույն ջանք, ամեն ինչ նախօրոք «ծամած» է՝ ահա պատկերը, ահա ձայնը, դեկորները, տրամադրություն ստեղծող երաժշտությունը, որպեսզի չլինի մեկը, որ չհասկանա, թե ինչ նկատի ուներ ռեժիսորը…
-Դուռը ճռռում է՝ նշան տալով, որ հենց հիմա պիտի վախենաս…
-Իսկ ընթերցելիս ամեն ինչ պիտի պատկերացնես ինքդ… Ընթերցանությունը մշտական ստեղծագործական գործընթաց է։
Նորից լռություն։
(Այս անգամ՝ «մշտական ստեղծագործողների» միջև)
Եվ հետո…
-Ինձ, օրինակ, զարմացնում է այն ժամերի քանակը, որ երեխան անցկացնում է. հեռուստացույցի առջև՝ համեմատած դպրոցում անցկացրած ֆրանսերենի դասաժամերի։ Վերջերս կարդացել եմ վիճակագրություն այդ մասին։
-Թվերը, երևի, սարսափեցնող են։
-Մոտավորապես մեկ՝ վեց կամ յոթի դիմաց։ Եվ սա առանց հաշվի առնելու կինոթատրոնում անցկացրած ժամերը։ Երեխան (խոսքս մեր երեխայի մասին չէ), միջին հաշվով, նվազագույնը օրը երկու ժամ է անցկացնում հեռուստացույցի առջև, իսկ հանգստյան օրերին՝ ութից տասը ժամ, այսինքն՝ շաբաթական ընդամենը երեսունվեց ժամ՝ ֆրանսերենի հինգ դասաժամի դիմաց։
Կրկին լռություն, լռություն՝ անձեռնմխելի անդունդների։
-8-
Ընդհանուր առմամբ, կարելի էր շատ բան ասել՝ հասկանալու համար նրա և գրքի միջև այդ հեռավորությունը։ Մենք ամեն ինչ արդեն ասել ենք, օրինակ՝ որ հեռուստատեսությունն այստեղ միակ մեղավորը չէ, որ այն տասնամյակները, որոնք բաժանում են մեր երեխաների սերունդը մեր՝ երբեմնի ընթերցասեր պատանեկությունից, դարերի խորություն ունեն։ Որ թեև հոգեբանորեն մեզ ավելի մոտ ենք զգում մեր երեխաներին, քան մեր ծնողները՝ մեզ, բայց մտավոր մենք ավելի մոտ ենք մեր ծնողներին (այստեղ սկսվում է տերմինների շուրջ քննարկում, հստակեցվում են «հոգեբանորեն» և «մտավոր» հասկացությունները։ Սկսվում է այլ բառ փնտրելու գործընթացը)։
-Գուցե հուզակա՞ն առումով ավելի մոտ։
-Հուզական առումո՞վ։ Գուցե։ Հուզական առումով մենք ավելի մոտ ենք մեր երեխաներին, բայց իրականում՝ մեր ծնողներին, այդպե՞ս չէ։
-Այո՛։ Բանն այն է, որ սա «հասարակական իրողություն» է։ Այսօր սոցիալական գործոնների առկայության պատճառով կարելի է հետևյալ կերպ ձևակերպել՝ մեր երեխաները նաև իրենց ժամանակի զավակներն են, մինչդեռ մենք պարզապես մեր ծնողների զավակներն էինք։
— Ի՞նչ կասես։
— Դե, իհարկե՛։ Երբ դեռահաս էինք, ապրում էինք մի հասարակությունում, որը տնտեսական և մշակութային առումով նախատեսված էր բացառապես մեծահասակների համար։ Մեզ հաշվի չէին առնում։ Նույն հագուստը, նույն կերակուրը, նույն մշակույթը․․․ Կրտսեր եղբայրը ժառանգում էր մեծ եղբոր հագուստը, բոլորը նույն բանն էին ուտում նույն ժամին նույն սեղանի շուրջ, կիրակի օրերին միասին զբոսնում էին։ Հեռուստացույցը միավորում էր ընտանիքը, բոլորը նայում էին նույն ալիքը (և , ի դեպ, այդ ժամանակվա հեռուստածրագրերն անհամեմատ ավելի հետաքրքիր էին, քան ներկայինս)։ Իսկ ընթերցանության հարցում մեր ծնողների միակ մտահոգությունն այն էր, թե ինչպես անել, որ որոշ գրքեր մեր ձեռքը չընկնեին․ դրա համար էլ դրանք դնում էին ամենավերին դարակներում։
— Ինչ վերաբերում է մեր նախնիներին, ամեն ինչ էլ ավելի պարզ էր. մեր պապերն ու տատերն աղջիկներին ընդհանրապես արգելում էին կարդալ։
— Ճիշտ է, հատկապես վեպերը՝ «երևակայություն, դատարկ հեքիաթներ»։ Դա լավ չէր ամուսնության համար…
— Իսկ այսօր…Պատանիները այն հասարակության լիիրավ անդամներն են, որը հագցնում է նրանց, զվարճացնում, կերակրում, բավարարում մշակութային պահանջները՝ Մաքդոնալդս, ջինսեր, երիտասարդական նորաձևություն…Մենք երեկույթներ էինք կազմակերպում, նրանք ակումբներ են գնում, մենք գրքեր էինք կարդում, նրանք զբաղված են կասետներով… Մենք սիրում էինք շփվել Բիթլզի ներքո, իսկ նրանք փակվում են իրենց նվագարկիչների մեջ…Իսկ ինչ ասել այն անհավատալի երևույթի մասին, որ պատանիները յուրացրել են ամբողջ թաղամասեր, քաղաքային շրջաններ, որտեղ նրանք հավաքվում են, ինչպես ուզում են, զվարճանում։
Ինչպես չհիշել Բոբուրը … Բոբուր…Բարբարոսական Բոբուրը…
Բոբուր՝ եռացող տեսիլք, Բոբուր՝ անտերություն-թմրանյութեր-բռնություն… Բոբուրը և RER-ի սև ճեղքը… «Կենտրոնական շուկա»-ի փոսը։
-Այն անգրագետ հորդաներ է նետում Ֆրանսիայի գլխավոր հանրային գրադարանի ստորոտում։ Կրկին լռություն… Ամենագեղեցիկներից մեկը՝ պարադոքսի հրեշտակը թռավ։
-Ձեր երեխաները այնտեղ հաճախո՞ւմ են։
-Հազվադեպ։ Բարեբախտաբար, մենք ապրում ենք տասնհինգերորդ շրջանում։
Լռություն… Լռություն…
-Մի խոսքով, նրանք այլևս չեն կարդում։
-Ավաղ։
-Չափից դուրս զբաղված են այլ բաներով։
— Այո՛։
-9-
Եթե հեռուստատեսությունն ու համատարած սպառման գործընթացը չեն պատճառը, ապա էլեկտրական սարքավորումների ներխուժումն է։ Եվ եթե երեխաներին հիպնոսացնող համակարգչային խաղերը չեն պատճառը, ուրեմն՝ դպրոցն է՝ ընթերցանության սխալ ուսուցում, հնացած ծրագրեր, անփորձ ուսուցիչներ, քայքայված շենքեր, գրադարանների բացակայություն։
Ի՞նչ մոռացա ասել։ Ահ, ճիշտ է՝ Մշակույթի նախարարության բյուջեն… Թշվառ վիճակ․․․ Եվ այն անհավանական փոքր բաժինը, որը հատկացված է «Գրքին» այդ չնչին գումարից։ Ուրեմն, այդ պայմաններում ուզում եք, որ իմ որդին, իմ դուստրը, մեր երեխաները… Որ երիտասարդությունը կարդա՞։
— Ի դեպ, ֆրանսիացիներն էլ օրեցօր ավելի քիչ են կարդում…
-Այո՛, հենց այդպես է։
-10-
Ահա այսպես խորհում ենք՝ խոսքերով հաղթահարելով տարրալուծվող իրականությունը, մինչդեռ լույս սփռող լռության ակնթարթները խոսում են ավելին, քան բառերը։
Մենք զգոն ենք, տեղեկացված, մեր դարաշրջանի խաբեության զոհը չենք։ Ամբողջ աշխարհն է մեր խոսքում և ամբողջությամբ լուսավորված է մեր լռությամբ։ Մենք սթափ ու բանական ենք։ Սթափ մտածելակերպը մեր կիրքն է։
Որտեղի՞ց է խոսակցությունից հետո առաջանում այդ անորոշ տխրությունը։ Կեսգիշերային լռություն է տանը, որը մնացել է ինքն իր հետ միայնակ։ Մի՞թե միայն սպասք լվանալու հեռանկարի համար է։ Դժվար թե…
Մի քանի քայլ այն կողմ՝ կարմիր լույսի տակ կանգնած մեր ընկերները հայտնվել են նույն լռության մեջ, որը պատում է մեքենայում ընկերական երեկոյից տուն վերադարձող անշարժ նստած զույգերին, երբ սթափության արբանքը ցնդում է։ Այդ լռությունը հիշեցնում է խորը հարբածությունից հետո բերանում մնացած դառնությունը, անզգայացումից դուրս գալու պահը, դանդաղ վերելքը դեպի գիտակցություն, վերադարձ դեպի սեփական եսը, ինչպես նաև այն անորոշ, ցավոտ զգացումը, երբ չենք հասկանում, թե ինչ ենք ասում ( մեր ասածներում ինքներս մեզ չենք)։ Մեր իսկ խոսքերի մեջ մենք չկայինք։ Ամեն ինչ կար. մեր փաստարկները ճշգրիտ էին, և այդ իմաստով իրավացի էինք, բայց այնտեղ մենք չկայինք։ Անկասկած, ևս մեկ երեկո՝ զոհաբերված սթափ մտածողության անզգայացմանը։
Ահա, թե ինչպես է լինում… Կարծում ես, թե տուն ես վերադառնում, բայց իրականում պարզապես վերադառնում ես քո ներաշխարհ։ Այն, ինչ քիչ առաջ ասում էինք սեղանի շուրջ, ոչ մի կապ չուներ այն ամենի հետ, ինչ իրականում կատարվում էր մեր ներսում։ Մենք խոսում էինք այն մասին, որ պետք է կարդալ, բայց մտքով նրա կողքին էինք՝ վերևում՝ իր սենյակում, որտեղ նա փակվել էր ու չէր կարդում։ Մենք թվարկում էինք պատճառները, թե ինչու մեր ժամանակներում ապրող երեխաները չեն սիրում ընթերցանությունը, բայց իրականում փորձում էինք հաղթահարել այդ անտեսանելի պատը՝ գրքի պես հաստ ու անթափանց, որը մեզ բաժանում էր նրանցից։ Մենք խոսում էինք գրքի մասին, բայց մտածում էինք միայն ու միայն նրա մասին։ Իսկ նա… Նա էլ չկարգավորեց իրավիճակը։ Վերջին պահին իջավ ընթրիքի, անցումային տարիքի ողջ ծանրությամբ նստեց սեղանի շուրջ՝ առանց ներողություն խնդրելու, առանց զրույցին մասնակցելու նվազագույն ջանք գործադրելու։ Եվ, ի վերջո, աղանդերին էլ չսպասեց, անսպասելի վեր կացավ.
-Ներեցե՛ք, պիտի կարդամ։
-11-
Կորուսյալ մտերմություն… Չես կարողանում քնել, մտածում ես, հիշում… Երբ դեռ փոքր էր, ամեն երեկո նրա մահճակալի մոտ այդ ընթերցանության արարողությունը (նույն ժամին, նույն անփոփոխ ժեստերով), մի տեսակ աղոթքի նման մի բան էր։ Օրվա աղմկոտ քաոսից հետո՝ հանկարծակի զինադադար, գալիս է հանդիպման ժամը՝ զերծ առօրյա հոգսերից, ու մի պահ լռություն՝ նախքան առաջին բառը, հետո՝ մեր ձայնը, վերջապես՝ մեր իսկական ձայնը, պատմությունների լիտուրգիան…Այո՛, երեկոյան ընթերցանությունը կատարում էր աղոթքի ամենագեղեցիկ գործառույթը՝ ամենաանկեղծ, ամենաքիչ վերացական, միմիայն մարդկային. այն ազատում էր վիրավորանքներից։ Մենք չէինք զղջում մեր մեղքերի համար, չէինք փորձում շահել հավերժության մի պատառիկ. մենք միասին մասնակցում էինք խոսքի խորհրդին, ստանում էինք ներման շնորհը և վերադառնում միակ դրախտ՝ մտերմություն, որն իսկապես արժեք ունի։ Անգիտակցաբար մենք հայտնագործում էինք հեքիաթը և ընդհանրապես արվեստի կարևորագույն առաքելություններից մեկը՝ «պարտադրել հրադադար մարդկային կռիվներին»։ Սերն այդտեղ նոր շունչ էր ստանում։ Եվ այդ ամենը մեզ տրված էր հենց այնպես՝ պարզապես որպես պարգև։
Ֆրանսերենից թարգմանեց Կարինե Թևոսյանը
Խմբագիր՝ Արևիկ Ներսիսյան
Աղբյուրը՝ այստեղ․․․