Քննությունների ժամանակն էր։ Ես հանձնել էի երկու եզրափակիչ և մեկ միջանկյալ քննություն։ Հաջորդ քննությունս մեկ շաբաթից էր, և պարապելու շատ բան կար։
-Ես չեմ գնա քննության, -ասացի Խորխեին: -Անիմաստ է այդքան էներգիա ծախսել այդ անհույս գործի վրա ։ Կարծում եմ՝ լավագույն տարբերակը ներկայանալն է այն գիտելիքներով, ինչ հիմա գիտեմ ու եթե չանցնեմ էլ, չեմ էլ վատնի այս շաբաթը պարապելու վրա։
-«Երկու փոքրիկ ձեռքեր» հեքիաթին ծանո՞թ ես,-հարցրեց գիրուկը։
Մի անգամ երկու գորտ ընկան կրեմով լի տարայի մեջ։ Նրանք անմիջապես զգացին, որ խորտակվում են. այդ խիտ, շարժուն, ավազանման զանգվածի մեջ անհնար էր երկար լողալ։Սկզբում նրանք երկուսն էլ ոտքերը շարժում էին, որպեսզի հասնեն տարայի եզրին, բայց դա անօգուտ էր. նրանց միայն հաջողվեց տեղում շարժվել և ներքև իջնել։ Զգացին, որ ավելի ու ավելի դժվար էր դառնում մակերես դուրս գալը և շնչելը։ Նրանցից մեկը բարձրաձայն ասաց.
-Այլևս չեմ կարող դիմանալ։ Անհնար է այստեղից դուրս գալ, այս նյութը լողի համար չէ։ Քանի որ պետք է մեռնեմ, իմաստ չեմ տեսնում երկարեցնել այս ցավը: Ես չեմ հասկանում, թե ինչ իմաստ ունի մեռնել անօգուտ ջանքերից։
Եվ այս խոսքերից հետո նա դադարեց շարժել թաթերը ու սուզվեց՝ կուլ տալով խիտ սպիտակ հեղուկը։
Մյուս գորտը, որն ավելի համառ էր կամ միգուցե ավելի անվախ, ինքն իրեն ասաց.
-Իզուր է, ոչինչ հնարավոր չի անել այս հարցում առաջընթաց գրանցելու համար։ Այնուամենայնիվ, քանի որ մահն ինձ էլ է մոտենում, նախընտրում եմ պայքարել մինչև իմ վերջին շունչը։ Ես չէի ցանկանա մեռնել մեկ վայրկյան շուտ, քան կարող եմ։ Եվ նա շարունակեց շարժել ոտքերը ու թփթփացնել նույն տեղում՝ ոչ մի թիզ չշարժվելով ժամեր ու ժամեր:
Ու հանկարծ… այդքան ոտքերը թափահարելուց, թփթփացնելուց կրեմը կարագ դարձավ։ Զարմացած գորտը թռավ ու սահելով հասավ տարայի եզրին։ Այնտեղից նրան մնում էր միայն ուրախ կռկռալով վերադառնալ տուն:
ՄԱՐԴԸ, ՈՐ ՀԱՎԱՏՈՒՄ ԷՐ, ԹԵ ՄԵՌԵԼ ԷՐ
Հիշում եմ, որ մտածում էի «Երկու փոքրիկ ձեռքեր» հեքիաթի մասին։
-Դա նման է Ալմաֆուերտեի բանաստեղծությանը, — մեկնաբանեցի ես,-«Մի՛ հանձնվիր նույնիսկ այն ժամանակ, երբ պարտված ես»:
-Հնարավոր է, -ասաց գիրուկը, -բայց ինձ թվում է, որ այստեղ ավելի ճիշտ կլինի ասել՝ «Մի՛ հանձնվիր մինչև պարտվելը» կամ՝ «Մի՛ հայտարարիր քեզ պարտված, մինչև վերջնական գնահատման ժամանակին հասնելը»։ Որովհետև…
Ու քանի որ խոսքը բացվեց, նա պատմեց մեկ ուրիշ պատմություն։
Կար մի մարդ, ով շատ էր վախենում իր սեփական հիվանդություններից ու հատկապես վախենում էր մահից։ Մի օր, բազմաթիվ խենթ մտքերի մեջ, նրա մտքով անցավ, որ գուցե արդեն մահացած է։ Ուստի նա հարցրեց կնոջը.
-Ասա՛, սիրելի՛ս, գուցե ես արդեն մեռած եմ։
Կինն ժպտաց ու ասաց, որ շոշափի ձեռքերն ու ոտքերը։
-Տե՛ս, տաք են։ Դա նշանակում է, որ ողջ ես։ Եթե մեռած լինեիր, ձեռքերդ ու ոտքերդ սառած կլինեին։
Տղամարդուն պատասխանը շատ ողջամիտ թվաց, և նա հանգստացավ։ Մի քանի շաբաթ անց նա դուրս եկավ՝ ձյան մեջ մի քանի ծառեր հատելու։ Երբ հասավ անտառ, հանեց ձեռնոցները ու սկսեց կտրել ծառերը։ Շոշափելով ճակատը՝ նկատեց, որ ձեռքերը սառել են։ Հիշելով կնոջ ասածը՝ հանեց կոշիկներն ու գուլպաները ու սարսափով համոզվեց, որ ոտքերը նույնպես սառած են։ Այդ պահին նա այլևս ոչ մի կասկած չուներ։ Նա «հասկացավ», որ մահացած է։
-Մահացած մարդու համար լավ չէ, որ շրջում է ծառեր կտրելով,- ասաց ինքն իրեն։ Դրա համար էլ թողեց կացինը իր իշուկի կողքին, պառկեց սառած հողի վրա, ձեռքերը կրծքին խաչեց ու փակեց աչքերը։
Կարճ ժամանակ անց, երբ դեռ պառկած էր գետնին, մի ոհմակ սկսեց մոտենալ թամբի վրա ամրացված պայուսակներին, որոնցում ուտելիք կար։ Տեսնելով, որ խանգարող ոչինչ չկա, նրանք պատռեցին պայուսակները և հոշոտեցին այն ամենը, ինչ հնարավոր էր ուտել։ Տղամարդը մտածեց.
-Նրանց բախտը բերել է, որ մեռած եմ, այլապես ես ինքս կվռնդեի նրանց:
Ոհմակը շարունակեց հոտոտել շուրջը և, հանկարծ, նկատեց ծառին կապված իշուկին։ Իշուկը հեշտ զոհ էր նրանց համար։ Իշուկը զռռաց, ոտքով հարվածեց, իսկ տղամարդը միայն մտածեց, որ լավ կլիներ պաշտպաներ նրան, բայց ինքը մեռած է։ Մի քանի րոպե անց իշուկից մնացածը միայն մի քանի ոսկոր էր, որոնք կրծոտում էին մի քանի շուն ։ Շների ոհմակը անհագ շարունակում էր թափառել նույն տեղում։
Շատ ժամանակ չանցավ, երբ շներից մեկը զգաց մարդու հոտը։ Նա նայեց շուրջը և տեսավ տղամարդուն՝ անշարժ փռված գետնին։ Շունը զգուշորեն մոտեցավ (շատ զգուշորեն, քանի որ մարդը վտանգավոր էր)։ Որոշ ժամանակ անց բոլոր շները, թքահոս՝ բացած ժանիքներով, շրջապատեցին մարդուն։
-Հիմա կուտեն ինձ,-մտածեց նա,-եթե ես մահացած չլինեի, ուրիշ պատմություն կլիներ։
Շները մոտեցան… և տեսնելով, որ նա անշարժ է, կերան նրան։
Հասարակաց տան պահակը
Ես ստացել էի գիտական աստիճան և շատերի նման հանկարծ սկսեցի վերանայել սովորելու իմ որոշումը: Թերապիայի ընթացքում բարձրացրի այդ հարցը։ Ես նկատում էի, որ ինքս ինձ վրա ճնշում էի գործադրում, ստիպում շարունակել ուսումս։
-Սա՛ է խնդիրը,- ասաց Խորխեն,-քանի դեռ դու հավատում ես, որ «պետք է» սովորես և ավարտես, ոչ մի հնարավորություն չկա դա հաճույքով անելու, իսկ եթե գեթ մի փոքր հաճույք չկա, քո անձի որոշ մասեր կստեն քեզ։
Խորխեն անընդհատ կրկնում էր, մինչև ձանձրացնելը, որ ինքը չի հավատում «ջանքերին»։ Նա ասում էր, որ ջանք գործադրելով ոչ մի օգտակար բան հնարավոր չէ ձեռք բերել։ Այնուամենայնիվ… այս դեպքում, կարծում եմ, նա սխալվում էր։ Գուցե սա այն բացառությունն էր, որը հաստատում էր կանոնը։
-Բայց Խորխե,-ասացի ես,-ես չեմ կարող թողնել ուսումս։ Ես պարզապես չեմ հավատում, որ այն աշխարհում, որտեղ պիտի ապրեմ, կկարողանամ ինչ-որ մեկը լինել առանց դիպլոմի։ Դիպլոմը, ինչ-որ իմաստով, երաշխիք է։
-Կարող է և այդպես է,-ասաց գիրուկը,- գիտե՞ս ինչ է Թալմուդը։
-Այո։
-Թալմուդում մի պատմություն կա։ Պատմում է մի հասարակ մարդու մասին։ Այդ մարդը մի հասարակաց տան պահակ էր։ Այդ գյուղում հասարակաց տան պահակի գործից ավելի ստորացված ու վատ վարձատրվող աշխատանք չկար… Բայց ի՞նչ այլ բան կարող էր անել այդ մարդը։ Նա երբեք չէր սովորել կարդալ կամ գրել, որևէ այլ հմտություն կամ գործ չուներ։ Իրականում այդ պաշտոնը նրան էր անցել, քանի որ հայրը ևս այդ հասարակաց տան պահակն էր եղել, իսկ մինչ այդ՝ նրա պապը և այսպես շարունակ։ Մի օր պահակին ասացին․
-Այսօրվանից սկսած՝ դուռը հսկելուց բացի, դուք նաև շաբաթական մի հաշվետվություն կպատրաստեք։ Այնտեղ կգրեք՝ օր առ օր քանի զույգ է մտել։ Ամեն հինգերորդ զույգին կհարցնեք, թե ինչպես են իրենց սպասարկել և ինչ կցանկանային փոխել այստեղ։ Իսկ շաբաթը մեկ անգամ այդ ցուցակը կներկայացնեք ինձ՝ ձեր դիտարկումներով։
Տղամարդը դողաց։ Նա երբեք չէր խուսափել աշխատանքից, բայց…
-Շատ կուզենայի Ձեր ասածը կատարել, պարո՛ն,- կակազեց նա,- բայց ես… ես կարդալ ու գրել չգիտեմ։
-Ա՜հ, որքան եմ ափսոսում,-ասաց տերը,-ինչպես ինքներդ կհասկանաք, չեմ կարող մեկ ուրիշին վճարել, որ դա անի ձեր փոխարեն, և չեմ էլ կարող սպասել, մինչև Դուք սովորեք գրել։ Ուստի…
-Բայց, պարո՛ն,- աղաչեց պահակը,-Դուք չեք կարող ինձ աշխատանքից հանել։ Ես ամբողջ կյանքում այս գործն եմ արել, ինչպես իմ հայրը, և ինչպես իմ պապը…
Նա չթողեց, որ պահակը ավարտի խոսքը.
-Լսե՛ք,-ասաց,-ես հասկանում եմ Ձեզ, բայց ոչինչ չեմ կարող անել։ Իհարկե, Ձեզ փոխհատուցում կտանք՝ մինչ նոր աշխատանք գտնեք։ Այնպես որ, ցավում եմ։ Ցանկանում եմ հաջողություն։
Էլ ոչինչ չասելով՝ նա շրջվեց ու հեռացավ։
Տղամարդը զգաց, թե ինչպես է աշխարհը փլվում իր գլխին։ Նա երբեք չէր մտածել, որ մի օր կարող է հայտնվել նման վիճակում։ Երբ տուն հասավ, առաջին անգամ իր կյանքում առանց աշխատանքի էր։ Ի՞նչ անել։
Նրա մտքով անցավ, որ հասարակաց տանը, երբեմն, երբ մահճակալ էր կոտրվում կամ պահարանի ոտքը ջարդվում, ինքը մուրճով ու մեխերով ինչ-որ ձևով ժամանակավոր վերանորոգում էր անում։ Մտածեց, որ դա կարող է լինել ժամանակավոր զբաղմունք, քանի դեռ ինչ-որ մեկը իրեն աշխատանք չէր առաջարկել:
Սկսեց փնտրել տանը այն գործիքները, որոնք իրեն պետք էին․ ուներ միայն մի քանի ժանգոտ մեխ և մի աքցան։ Պետք էր գնել գործիքների ամբողջական տուփ: Դրա համար որոշեց օգտագործել ստացած գումարի մի մասը։
Իր տան անկյունում նա իմացավ, որ իր գյուղում շինանյութի խանութ չկա, և որ ինքը պետք է երկու օր ճանապարհ անցնի ավանակով, որպեսզի գնա մոտակա քաղաք՝ գնում կատարելու համար։ «Ինչ է եղել որ», -մտածեց նա և ճանապարհ ընկավ։ Երբ նա վերադարձավ, ձեռքին գեղեցիկ և ամբողջական գործիքների տուփ կար։ Նա դեռ չէր հասցրել կոշիկները հանել, երբ դուռը թակեցին։ Հարևանն էր։
— Ես եկել եմ հարցնեմ, թե արդյոք դուք չունե՞ք մուրճ, որը կարող եք ինձ տրամադրել։
-Տեսեք, այո, նոր եմ գնել, բայց ինձ պետք է աշխատանքի համար… քանի որ գործս կորցրել եմ…
— Լավ, բայց ես վաղը առավոտյան կվերադարձնեմ։
— Լավ։
Հաջորդ առավոտ, ինչպես խոստացել էր, հարևանը թակեց դուռը։
-Տեսեք, ինձ դեռ մուրճը պետք է։ Ինչո՞ւ չեք վաճառում այն ինձ։
— Ո՛չ, ինձ էլ է պետք աշխատանքի համար, բացի այդ՝ երկու օր ավանակով ճանապարհ պետք է գնալ շինանյութի խանութ հասնելու համար։
-Եկեք պայմանավորվենք, -ասաց հարևանը,-ես ձեզ կվճարեմ երկու օրվա գնալու և վերադառնալու համար ծախսված գումարը, գումարած մուրճի գինը։ Ի վերջո, Դուք առանց աշխատանքի եք։ Ի՞նչ եք կարծում։
Իրականում, սա նրան տալիս էր չորս օրվա աշխատանք… Նա համաձայնեց։ Կրկին նստեց իր ավանկին և ճանապարհ ընկավ։
Վերադարձին, մեկ այլ հարևան արդեն սպասում էր նրան տան դռան մոտ։
-Բարև, հարևա՛ն։ Մեր ընկերոջը մուրճ վաճառե՞լ եք։
-Այո…
-Ինձ գործիքներ են պետք։ Ես պատրաստ եմ վճարել քառօրյա ճանապարհորդությունը և յուրաքանչյուր գործիքի համար փոքրիկ գումար։ Գիտե՞ք, մեզանից ոչ բոլորն են կարող չորս օր հատկացնել գնումներին։ Նախկին դռնապանը բացեց իր գործիքների արկղը, և նրա հարևանը ընտրեց աքցան, պտուտակահան, մուրճ և մի դարձակ։ Նա վճարեց նրան և հեռացավ։
«…Մեզանից ոչ բոլորն ունեն չորս օր գնումներ կատարելու համար», — հիշեց նա։
Եթե դա ճիշտ լիներ, շատերին կարող էր անհրաժեշտ լինել, որ նա ճանապարհ ընկնի գործիքներ բերելու համար: Հաջորդ ճամփորդության ժամանակ նա որոշեց իր ստացած փոխհատուցման մի մասը վտանգի ենթարկել՝ իր հետ բերելով ավելի շատ գործիքներ, քան վաճառել էր։
Այդ կերպ կարող էր նաև ժամանակ խնայել։ Լուրը սկսեց տարածվել շրջակայքում, և շատերը ցանկացան խուսափել գնալ-գալուց: Շաբաթը մեկ անգամ նախկին դռնապանը՝ այժմ գործիքների մատակարարը, ճանապարհ էր ընկնում և գնում այն, ինչ անհրաժեշտ էր իր հաճախորդներին:
Շուտով նա հասկացավ, որ եթե գտնի մի վայր, որտեղ կարող է պահեստավորել գործիքները, կկարողանա ավելի քիչ ճանապարհ գնալ և ավելի շատ գումար աշխատել։ Նա վարձեց մի պահեստ։ Հետո այն մուտքի և ելքի համար ավելի հարմար դարձավ, և մի քանի շաբաթ անց պատուհանով պահեստը դարձավ գյուղի առաջին շինանյութի խանութը։ Բոլորը գոհ էին և գնումներ էին անում նրա խանութից։ Իսկ նա այլևս չէր ճանապարհորդում․ հարևան քաղաքի շինանյութի խանութից ուղարկում էին անհրաժեշտ ապրանքները։ Նա լավ հաճախորդ էր։
Ժամանակի ընթացքում ավելի հեռու գտնվող փոքր գյուղերի գնորդներն էլ սկսեցին նախընտրել հենց նրա խանութը՝ այդպես խնայելով երկու օր ճանապարհի վրա։
Մի օր նրա մտքով անցավ, որ իր դարբին ընկերը կարող էր իր համար մուրճի գլխիկներ պատրաստել։ Եվ հետո, ինչո՞ւ ոչ։ Աքցաններ, գամահաններ, սղոցներ։ Եվ հետո մեխեր և պտուտակներ…
Որպեսզի պատմությունը չերկարի, ասենք, որ տասը տարվա ընթացքում այդ մարդը ազնվությամբ և աշխատանքի շնորհիվ վերածվեց գործիքների միլիոնատեր արտադրողի՝ շրջանի ամենահզոր գործարարի։ Նա այնքան հզոր էր, որ մի տարի՝ ուսումնական տարվան ընդառաջ, որոշեց իր գյուղին դպրոց նվիրել։ Դպրոցում, կարդալ-գրել սովորելուց բացի, պիտի դասավանդվեին նաև ժամանակի ամենաօգտակար արհեստները։
Քաղաքապետն ու գյուղապետը կազմակերպել էին դպրոցի բացման հանդիսավոր արարողություն և մեծ ընթրիք՝ ի պատիվ նրա հիմնադրի: Աղանդերի ժամանակ քաղաքապետը նրան հանձնեց քաղաքի բանալիները, իսկ գյուղապետը գրկեց նրան ու ասաց․
-Մեծ հպարտությամբ և երախտագիտությամբ՝ խնդրում ենք Ձեզ մեզ պատիվ շնորհել և ստորագրել նոր դպրոցի արձանագրությունների գրքի առաջին էջում։
-Պատիվը իմը կլինի,-պատասխանեց տղամարդը,-կարծում եմ՝ ինձ ոչինչ այդքան չէր ուրախացնի, որքան այդտեղ ստորագրելը, բայց ես կարդալ ու գրել չգիտեմ։ Ես անգրագետ եմ։
-Դու՞ք,-զարմացած ասաց գյուղապետը,-Դուք չգիտե՞ք կարդալ ու գրել։ Դուք կառուցե՞լ եք արդյունաբերական կայսրություն՝ առանց կարդալ-գրել իմանալու։ Ես ապշած եմ։ Հետաքրքիր է՝ ի՞նչ կլիներ, եթե Դուք կարդալ ու գրել իմանայիք։
-Ես կարող եմ պատասխանել այդ հարցին,- հանգիստ ասաց տղամարդը, -եթե ես իմանայի կարդալ ու գրել… հիմա հասարակաց տան դռնապահը կլինեի։
Երկու համար փոքր
Այդ երեկո եկել էի նախապես մտածված թեմայով․ ուզում էի շարունակել խոսել ջանքերի մասին։ Երբ դրա մասին խոսեցինք խորհրդատվության ընթացքում, ինձ դա բավականին տրամաբանական թվաց, բայց երբ փորձեցի գործնականում կիրառել այն, ինչ սովորել էի, ինձ համար անհնար էր դառնում համահունչ լինել տեսականորեն այդքան ցանկալի գաղափարին։
-Ես զգում եմ, որ հաստատ չեմ կարող ապրել առանց, գոնե ժամանակ առ ժամանակ, որոշակի ջանքեր գործադրելու։ Ավելին, անկեղծ ասած, ինձ թվում է՝ անհնար է, որ որևէ մեկը, ով էլ որ լինի, կարողանա ապրել առանց ջանք գործադրելու։
-Մի բանում դու ճիշտ ես, — ասաց գիրուկը։ Ես իմ վերջին քսան տարվա մեծ մասն անցկացրել եմ փորձելով հավատարիմ մնալ իմ գաղափարախոսությանը, և դա ինձ միշտ չէ, որ հաջողվել է։ Կարծում եմ՝ բոլորի հետ էլ նույնն է լինում։ «Ոչ մի ջանքի» գաղափարը մի մարտահրավեր է, պրակտիկա, կարգապահություն։ Եվ, որպես այդպիսին, այն էլ մարզման կարիք ունի։
-Սկզբում ինձ էլ էր թվում՝ դա անհնար է,-շարունակեց նա,- ուրիշներն ի՞նչ կմտածեին իմ մասին, եթե չգնայի այդ հանդիպմանը, կամ եթե չլսեի նրանց ուշադիր, նույնիսկ եթե ինձ բոլորովին չէր հետաքրքրում այն, ինչ պետք է ասեին, կամ եթե շնորհակալություն չհայտնեի այն մարդուն, ում ես համարում էի պարզապես աղբ։ Ի՞նչ կլիներ, եթե հեշտությամբ ասեի «ՈՉ» այն խնդրանքին, որին պարզապես ցանկություն չունեի համաձայնելու, եթե ինձ թույլ տայի աշխատել շաբաթը միայն չորս օր՝ հրաժարվելով ավելի շատ գումար վաստակելու հնարավորությունից, եթե շրջեի աշխարհով՝ առանց սափրվելու։ Ի՞նչ կլիներ, եթե հրաժարվեի թողնել ծխելը՝ մինչև չզգայի, որ դա կարող եմ անել իրապես։
Այո՛… Մի անգամ ես գրել էի, որ «անհրաժեշտ ջանքի» այս գաղափարը հասարակության կողմից ստեղծված մի երևույթ է, որն առաջացել է որոշակի գաղափարախոսությունից, որն էլ իրականում բավականին խիստ է է սոցիալական մարդու կերպարի նկատմամբ: Թվում է, թե բավականին պարզ է, որ եթե մարդը ծույլ է, չար, եսասեր և անպատասխանատու, ապա նա պետք է ձգտի «կատարելագործել» իրեն։ Բայց ճի՞շտ է, որ այդ մարդն այդպիսին է։
Ես լսում էի հիացմունքով ոչ թե Խորխեի ասածը, այլ իմ սեփական պատկերացմամբ, թե ինչպիսին կլիներ կյանքը, եթե ապրեի հանգիստ, առանց ներքին պայքարի, առանց շտապելու, առանց ինքս ինձ անընդհատ հարցնելու՝ «Ի՞նչ եմ անում ես այստեղ»:
Բայց որտեղի՞ց սկսել:
-Առաջինը, -շարունակեց Խորխեն, կարծես գուշակելով իմ մտքերը,- նախքան որևէ բան անելը՝ անհրաժեշտ է վնասազերծել այն թակարդը, որը մեզ համար ստեղծել են, երբ մենք դեռ փոքր երեխաներ էինք։ Այդ թակարդը մի գաղափար է, որն այնքան խորն է արմատացած մեր մեջ, որ դարձել է մեր մշակույթի մի մաս՝ թե՛ բացահայտ, թե՛ անգիտակցաբար՝ «Միայն այն է գնահատվում, ինչին հասնում ես ջանքի միջոցով»։
Ինչպես կասեին ամերիկացիները, սա անհեթեթություն է (անիմաստ բան, բառացի՝ ցլի կղանք)։
Ցանկացած մարդ, եթե քիչ թե շատ իրատես է, կարող է հասկանալ, որ դա ճիշտ չէ, և, այնուամենայնիվ, մենք կառուցում ենք մեր ամբողջ կյանք այնպես, կարծես դա անվիճելի ճշմարտություն լինի։
Մի քանի տարի առաջ ես «նկարագրեցի» մի կլինիկական համախտանիշ, որը թեև գրանցված չէ ոչ բժշկական, ոչ հոգեբանական գրքերում, բայց մենք բոլորս երբևէ տառապել ենք դրանից։ Ես որոշեցի այն անվանել, հիմա կտեսնես, թե ինչու, «Երկու համար փոքր կոշիկի համախտանիշ»։
Մի տղամարդ մտնում է կոշիկի խանութ, նրան մոտենում է բարյացակամ վաճառողը.
-Ինչո՞վ կարող եմ օգնել Ձեզ, պարո՛ն։
-Կցանկանայի մի զույգ սև կոշիկ՝ այնպիսին, ինչպիսին ցուցափեղկում են։
-Իհա՛րկե, պարո՛ն։ Տեսնենք, տեսնենք… Ձեր չափը պետք է լինի… 41, ճիշտ է չէ՞։
-Ոչ, խնդրում եմ բերեք 39։
-Ներեցե՛ք, պարո՛ն, ես արդեն քսան տարի այս գործում եմ, և ձեր չափը հաստատ 41-ն է, գուցե 40-ը, բայց… 39-ը՞։
-39-ը, խնդրում եմ։
-Կներե՛ք, կարո՞ղ եմ չափել ձեր ոտքը։
-Չափե՛ք ինչքան ուզում եք, բայց ես ուզում եմ 39 համարի կոշիկ։
Վաճառողը դարակից հանում է այն տարօրինակ սարքը, որն օգտագործում են կոշիկ վաճառողները ոտքերը չափելու համար, և գոհունակությամբ հայտարարում է.
-Տեսա՞ք, ինչպես ասում էի՝ 41։
-Ասացե՛ք, կոշիկների գումարը դու՞ք եք վճարելու, թե՞ ես։
-Դուք։
-Դե ուրեմն բերեք 39-ը։
Վաճառողը, միաժամանակ հաշտված և զարմացած, գնում է փնտրելու 39 համարի կոշիկի զույգը։ Ճանապարհին նա հասկանում է, թե ինչ է կատարվում. կոշիկներն իր համար չեն. նրանք, անշուշտ, նվեր են:
-Պարո՛ն, ահա ձեր կոշիկները՝ սև, 39։
-Կարո՞ղ եք կոշկաթիակ բերել։
-Դուք հագնելո՞ւ եք այն։
-Այո՛, իհարկե։
-Դրանք Ձե՞զ համար են։
-Այո՛։ Կբերե՞ք կոշկաթիակը։
Անպայման անհրաժեշտ էր կոշկաթիակ ՝ ԱՅՍ ոտքը ԱՅԴ կոշիկի մեջ տեղավորելու համար։ Մի քանի անհաջող փորձերից և անբնական շարժումներից հետո գնորդին վերջապես հաջողվեց ամբողջ ոտքը մտցնել կոշիկի մեջ։ Ցավի և հառաչանքի արանքում նա դժվարությամբ մի քանի քայլ արեց գորգի վրա։
-Լավ է։ Վերցնում եմ։
Վաճառողի ոտքերը ցավում էին, երբ պատկերացնում էր, թե ինչպես են նրա մատները սեղմված այդ 39 համարի մեջ։
— Փաթաթե՞մ։
-Ո՛չ, շնորհակալ եմ։ Կհագնեմ ու այդպես կգնամ։
Գնորդը դուրս է գալիս խանութից և, ինչպես կարողանում է, քայլում է երեք փողոց՝ մինչև իր աշխատանքի վայրը։ Նա բանկում գանձապահ էր աշխատում։ Կեսօրվա ժամը չորսին, ավելի քան վեց ժամ այդ կոշիկների մեջ ոտքերը մնալուց հետո, նրա դեմքը աղավաղվել էր, աչքերը կարմրել էին, իսկ արցունքները հոսում էին անդադար։ Կողքի գանձապահը, որն ամբողջ օրը նրան էր հետևում, խիստ մտահոգված էր․
-Ի՞նչ է պատահել։ Դու քեզ վատ ես զգու՞մ։
-Ո՛չ։ Կոշիկներն են։
-Ի՞նչ է պատահել կոշիկների հետ։
-Սեղմում են։
-Ինչպե՞ս թե։ Թրջվե՞լ են։
— Ո՛չ։ Պարզապես երկու համարով փոքր են։
-Ու՞մն են։
-Իմն են։
-Չեմ հասկանում։ Ոտքերդ չե՞ն ցավում։
-Սարսափելի է, ոտքերս սպանվում են։
-Ապա՞։
-Հիմա բացատրեմ,-ասում է նա՝ կուլ տալով թուքը,-իրականում բավարարվածությամբ լի պահեր քիչ կան կյանքումս։ Վերջին շրջանում հաճելի պահեր շատ քիչ են լինում։
-Ե՞վ։
-Ես ինձ սպանում եմ այս կոշիկներով։ Տառապում եմ ինչպես վերջին հիմարը, ճիշտ է…բայց մի քանի ժամից, երբ տուն հասնեմ ու հանեմ դրանք… պատկերացնո՞ւմ ես հաճույքը… ի՜նչ հաճույք կստանամ… ի՜նչ հաճույք…
-Թվում է՝ խելագարություն է, չէ՞։ Այդպես է, Դեմիա՛ն, այդպես է։
Սա է մեծ հաշվով մեր դաստիարակության ձևը։ Կարծում եմ՝ իմ դիրքորոշումը նույնպես ծայրահեղ է։ Այնուամենայնիվ, արժե փորձել այն, ինչպես կոստյումը՝ տեսնելու համար, թե ինչպիսի տեսք ունի։ Ես կարծում եմ, որ իրականում արժեքավոր ոչինչ չկա, որը կարելի է ձեռք բերել ջանք գործադրելով: Ես հեռացա՝ մտքումս պտտելով նրա վերջին, կոպիտ, բայց դիպուկ արտահայտությունը․
ՋԱՆՔԸ ՓՈՐԿԱՊՈՒԹՅԱՆ ՀԱՄԱՐ Է։
Համար «Յոթ» արհեստանոցը
-Բացի բթամիտներից կան այնպիսի մարդիկ, որոնք չեն թողնում, որ իրենց օգնես,- բողոքեցի ես։
Գիրուկը հարմար տեղավորվեց ու սկսեց պատմել․
-Դա մի փոքրիկ տնակ էր՝ գրեթե խրճիթ, գյուղի ծայրամասում։ Առջևում՝ փոքրիկ փայտամշակման արհեստանոց՝ մի քանի գործիքներով ու մեքենաներով, իսկ ետևում՝ երկու սենյակ, խոհանոց և շատ պարզ լոգարան։ Սակայն Խոակինը չէր բողոքում․ այս երկու տարիների ընթացքում «Յոթ» կոչվող փայտամշակման արհեստանոցը արդեն հայտնի էր դարձել գյուղում, և նա բավականաչափ գումար էր վաստակում՝ իր խնայողությունները չծախսելու համար։
Այդ առավոտ, ինչպես միշտ, նա արթնացավ ժամը վեց անց կես՝ արևածագը տեսնելու համար։ Բայց նա լճին չհասավ։ Ճանապարհին՝ իր տնից մոտ 200 մետր հեռավորության վրա, նա քիչ մնաց ընկներ վիրավոր ու խղճալի վիճակում ընկած մի երիտասարդի վրա։
Արագ ծնկի իջավ և ականջը դրեց երիտասարդի կրծքին… խորքում թույլ մի սիրտ էր դեռ պայքարում այդ կեղտոտ մարմնում ապրող փոքրիկ կյանքի համար՝ արյան, կեղտի և ալկոհոլի հոտով: Խոակինը բերեց մի ձեռնասայլ, որի վրա դրեց երիտասարդին։ Տուն հասնելուն պես՝ նա նրան պառկեցրեց իր անկողնում, կտրեց պատառոտված հագուստը և զգուշորեն մաքրեց ջրով, օճառով և սպիրտով։ Տղան, բացի հարբած լինելուց, դաժան ծեծի էր ենթարկվել։ Նա ձեռքերի և մեջքի կտրվածքներ ուներ, իսկ աջ ոտքը կոտրված էր։
Հաջորդ երկու օրերի ընթացքում Խոակինի ամբողջ ուշադրությունը կենտրոնացած էր իր նոր, ակամա հյուրի առողջության վրա․ նա բուժում էր վերքերը, կապում դրանք, ոտքը փայտով ամրացնում և փոքր գդալով հավի արգանակ տալիս երիտասարդին։
Երբ երիտասարդը վերջապես արթնացավ, Խոակինը նրա կողքին էր և նայում էր նրան քնքշանքով և անհանգստությամբ։
-Ինչպե՞ս ես, -հարցրեց Խոակինը։
-Լավ… Կարծում եմ,- պատասխանեց երիտասարդը՝ նայելով իր մաքրված ու ապաքինված մարմնին,- ո՞վ է ինձ բուժել։
— Ես։
-Ինչո՞ւ։
-Քանի որ վիրավոր էիր։
-Միայն դրա՞ համար։
-Ոչ, նաև այն պատճառով, որ ինձ օգնական է պետք։
Երկուսն էլ բարձր ծիծաղեցին։ Լավ սնված, լավ քնած և առանց ալկոհոլ խմելու երիտասարդը, որի անունը Մանուել էր, արագ վերականգնեց իր ուժերը։
Խոակինը փորձում էր նրան սովորեցնել իր արհեստը, իսկ Մանուելը փորձում էր հնարավորինս խուսափել աշխատանքից։
Կրկին ու կրկին Խոակինը փորձում էր նրա գլխում՝ կյանքի դժվար փորձություններից վնասված այդ մտքում, ձևավորել այն գաղափարը, որ լավ աշխատանքը, լավ համբավը և խաղաղ կյանքը կարևոր բաներ են։ Մանուելը կարծես հասկանում էր, բայց երկու ժամ կամ երկու օր անց, նորից մոռանում էր ամեն ինչ քնում էր կամ չէր անում այն, ինչ Խոակինը հանձնարարել էր։
Անցան ամիսներ։ Մանուելը լիովին առողջացել էր։
Խոակինը նրան տվել էր իր տան գլխավոր սենյակը, մասնաբաժին բիզնեսում և լոգարանի առաջին հերթը, իսկ փոխարենը երիտասարդը խոստացել էր նվիրված աշխատել։
Բայց մի գիշեր, երբ Խոակինը քնած էր, Մանուելը որոշեց, որ վեց ամիս իրեն զսպելը բավական է և գյուղում մեկ գավաթ խմելը իրեն վնաս չի տա։
Իսկ եթե Խոակինը գիշերը արթնանար, Մանուելը իր սենյակի դուռը փակեց ներսից և պատուհանից դուրս եկավ, մոմը թողնելով վառված, որպեսզի տպավորություն ստեղծվեր, որ ինքը այնտեղ է։
Առաջին բաժակից հետո եկավ երկրորդը, ապա երրորդը, հետո չորրորդը, և հետո շատ ավելին․․․ Մանուելը երգում էր իր խմող ընկերների հետ, երբ հրշեջները, ազդանշանները միացրած, անցնում էին բարի կողքով։
Մանուելը այդ ամենը չկապեց իր տանը տեղի ունեցածի հետ, մինչև լուսաբացին, երբ, կիսախմած վիճակում տուն հասավ, տեսավ իր փողոցում հավաքված մարդկանց ամբոխը…
Հրդեհից փրկվեցին միայն մի քանի պատեր, որոշ մեքենաներ և մի քանի գործիքներ։ Մնացած ամեն ինչն այրվել էր։
Խոակինից գտել էին միայն չորս-հինգ ածխացած ոսկորներ, որոնք թաղեցին գերեզմանոցում՝ մի տապանաքարի տակ, որի վրա Մանուելը պատվիրեց գրել՝ «ԵՍ ԿԱՆԵՄ ԴԱ, ԽՈԱԿԻՆ, ԵՍ ԴԱ ԿԱՆԵՄ»:
Քրտնաջան աշխատանքի շնորհիվ Մանուելը վերակառուցեց արհեստանոցը։ Նա ծույլ էր, բայց խելացի, և այն, ինչ սովորել էր Խոակինից, բավական էր գործը շարունակելու համար։ Նա միշտ զգում էր, որ ինչ-որ տեղից Խոակինը իրեն հետևում և քաջալերում էր։
Մանուելը նրան հիշում էր իր յուրաքանչյուր հաջողության ժամանակ՝ իր հարսանիքի օրը, իր առաջնեկի ծննդյան ժամանակ, իր առաջին մեքենայի գնման օրը…մինչդեռ հինգ հարյուր կիլոմետր այն կողմ Խոակինը, ողջ ու առողջ, մտածում էր արդյո՞ք ճիշտ էր ստել, խաբել և հրդեհել այն գեղեցիկ տունը միայն նրա համար, որ փրկի մի երիտասարդի։ Նա ինքն իրեն պատասխանեց՝ այո, ճիշտ էր և ծիծաղեց միայն այն մտքից, որ գյուղի ոստիկանությունը խառնեց խոզի ոսկորները մարդու ոսկորների հետ…նոր արհեստանոցը նախկինից համեստ էր, բայց արդեն հայտնի էր քաղաքում։ Այն կոչվում էր արհեստանոց համար «Ութ»։
-Երբեմն, Դեմիա՛ն, կյանքդ շատ դժվարանում է, երբ փորձում ես օգնել սիրելի մեկին։ Այնուամենայնիվ, եթե կա որևէ դժվարություն, որը արժե հաղթահարել, ապա դա այն է՝ լինել մեկ ուրիշի կողքին։ Դա ոչ թե «բարոյական պարտականություն» է կամ նման այլ բան, դա կյանքի ընտրություն է, որը յուրաքանչյուրը կարող է անել իր ժամանակին և իր ցանկությամբ։
Իմ անձնական փորձը ու դիտարկումները ինձ ստիպում են հավատալ, որ ազատ և ինքնագիտակ մարդը առատաձեռն է, կարեկից և ի վիճակի է հավասարապես վայելել թե՛ տալու, թե՛ ստանալու ուրախությունը։ Հետևաբար, երբ հանդիպեք նրանց, ովքեր ինքնամփոփ են, մի ատեք նրանց. նրանք արդեն բավական դժվարություններ ունեն իրենց Ես-ի հետ:
Իսկ երբ նկատես, որ դու ինքդ ես դառնում չար, նախանձ կամ փոքրոգի, օգտվիր այդ պահից քեզ հարց տալու համար՝ «Ի՞նչ է քեզ հետ կատարվում»։ Համոզված եմ, որ ինչ-որ տեղ դու շեղվել ես ուղղությունից։ Մի անգամ ես գրել եմ. «Նյարդային մարդուն ոչ պետք է բժիշկ, ոչ էլ խնամող։ Այն, ինչ նրան պետք է, ուսուցիչն է, ով ցույց կտա, թե որտեղ է նա շեղվել իր ճանապարհից»։
ՍԵՓԱԿԱՆԱՏԻՐՈՒԹՅՈՒՆ
Ես լիովին վստահ չեմ, թե ինչ պատմություններ են ինձ տանում այս տառապանքի և անիմաստ ճանապարհով: Ամեն ինչ սկսվեց ընկերուհուս դեմ խանդի պոռթկումից։ Նա որոշել էր հանդիպել իր դպրոցական ընկերների հետ և հետաձգել մեր ժամադրությունը, այլ ոչ թե հակառակը:
Այդ պահից սկսած՝ իմ մտքով սկսեցին անցնել կորստի տեսարաններ և ցավ, որ միշտ զգում էի դրանց պատճառով։
Ես թերապիայի ժամանակ խոսել էի կորուստը՝ որպես այդպիսին ընդունելու կարևորության մասին, բայց հիմա անկեղծորեն նյարդայնացած էի:
-Չեմ հասկանում, ինչու պետք է իմ զույգին կիսեմ իր ընկերուհիների հետ կամ իմ ընկերներին՝ իրենց զուգընկերուհիների հետ։ Այսպես եմ ասում, որ լսեք և օգնեք ինձ հասկանալ այս անհեթեթությունը։ Երբ ինչ-որ բան ԻՄՆ է, թեկուզ դա հնադարյան մտածելակերպ լինի, ինչպես դուք եք ասում, ես զգում եմ, որ իրավունք ունեմ դրանից հրաժարվել կամ չհրաժարվել այնքան ժամանակ, որքան ես եմ ուզում։ Ահա թե ինչու դա ԻՄՆ է։
Խորխեն մի կողմ դրեց թեյնիկը և պատմեց.
-Նա անուշադիր քայլում էր փողոցով, երբ տեսավ նրան։ Կարծես հսկայական և գեղեցիկ ոսկե լեռ լիներ։ Արևի ճառագայթները ուղիղ ընկնում էին նրա վրա, և երբ դիպչում էին մակերեսին, արտացոլում էր բազմագույն լույսեր՝ դարձնելով նրան կարծես Սփիլբերգի ֆիլմից դուրս եկած տիեզերական մի կերպար։ Մի պահ կանգնեց ու նայեց նրան հիացած։
-Տեսնես տեր ո՞ւնի,- մտածեցի նա։ Նայեց շուրջբոլորը, բայց ոչ ոք չկար։ Վերջապես մոտեցավ և դիպավ։ Տաք էր։ Երբ մատներով անցավ մակերեսի վրայով, զգաց, որ նրա փափկությունը նրա պայծառության և գեղեցկության կատարյալ համապատասխանությունն է։
-Ես ուզում եմ տիրել նրան,- մտածեց նա։ Շատ նրբորեն բարձրացրեց և գրկած սկսեց քայլել դեպի քաղաքի ծայրամասը: Հմայված՝ նա դանդաղ մտավ անտառ և ճանապարհ ընկավ դեպի բացատ։ Այնտեղ՝ կեսօրվա արևի տակ, նրան զգուշորեն դրեց խոտերի վրա և նստեց հիանալու։
-Առաջին անգամն է, որ ես ինչ-որ արժեքավոր բան ունեմ, որն իսկապես իմն է, միայն իմը միաժամանակ մտածեցին երկուսն էլ։ Երբ մենք տիրանում ենք ինչ-որ բանի և դառնում նրա կախվածության ստրուկը, ո՞վ ում է պատկանում, Դեմի՛ն… ո՞վ ում է պատկանում:
Երգի մրցույթ
Ես նախորդ թերապիայի մի քանի բառերի ազդեցության տակ էի։ Դուրս եկա սենյակից, ու ականջիս մեջ դեռ հնչում էին՝ փոքրոգի, չար, եսասեր, սխալ ուղղություն… գլխումս մի մեծ խառնաշփոթ էր, անհասկանալի։ Սեանսի էի եկել «հստակ մտադրությամբ», ինչպես ասում էր Խորխեն, շարունակելու այդ թեման։
-Խո՛րխե,- ասացի,-դու միշտ պաշտպանում ես եսասիրությունը՝ որպես ինքնասիրության, ինքնագնահատականի առողջ դրսևորում… բայց անցյալ անգամ խոսեցիր փոքրոգությունից, ու ես, քեզնից վարակված, բառարանում արդիական բառեր փնտրելու հիմար սովորությամբ, փնտրեցի այդ բառը։
-Ո՞ւ։
Գրված էր՝ «Խղճուկ, աղքատիկ, դժբախտ, անտեր»։ Ու ի՞նչ ես ուզում քեզ ասեմ… ինձ թվում է՝ բոլորը նույնն են։
— Տեսնենք, -ասաց գիրուկը՝ վերցնելով Թագավորական ակադեմիայի բառարանը, — այստեղ գրված է՝ կարիքավոր, սակավ, փոքրիկ և ասում, որ բառը արաբական ծագում ունի (miskin = աղքատ բառից)։
-Գուցե հիմա ավելի լավ կարող ենք սահմանել,- շարունակեց նա,- «փոքրոգի» համարվում է նա, ում պետք է այն, ինչ չունի, որ դադարի այդպիսին լինելուց: Նա է, ով հրաժարվում է կիսել, քանի որ ամեն ինչ իրենն է համարում, նա է այն խեղճ թշվառը, դժբախտ հոգին, ով չի կարող տեսնել այլ ցանկություններ, բացի իր ցանկություններից:
Խորխեն երկար լռեց՝ իր հիշողության մեջ փնտրտունք սկսելով… իսկ ես հարմար տեղավորվեցի, որ լսեմ այն, ինչ շարունակելու էր։
Մի անգամ ջունգլիներ հասավ մի բու, որը մինչև այդ պահը գերության մեջ էր, և նա բոլորին պատմում էր մարդկանց սովորությունների մասին։ Պատմում էր, օրինակ, որ քաղաքներում մարդիկ մրցույթի ժամանակ գնահատում էին արվեստագետներին՝ որոշելու համար, թե ով է լավագույնը յուրաքանչյուր ոլորտում՝ նկարչություն, գծանկար, քանդակագործություն, երգ…
Մարդկային սովորույթները ընդօրինակելու գաղափարը մեծ տարածում գտավ կենդանիների շրջանում, և գուցե այդ պատճառով անմիջապես որոշեցին կազմակերպել երգի մրցույթ, որին արագ գրանցվեցին գրեթե բոլորը՝ սկսած սոխակից մինչև ռնգեղջյուր։ Քաղաքում սովորած բվի առաջնորդությամբ որոշվեց, որ հաղթողը կորոշվի բոլոր մասնակիցների գաղտնի և համընդհանուր քվեարկությամբ, այսպիսով յուրաքանչյուր մասնակից կլինի իր սեփական «ժյուրին»։
Այդպես էլ եղավ։ Բոլոր կենդանիները՝ ներառյալ մարդը, դուրս եկան բեմ և երգեցին՝ արժանանալով հանդիսատեսի ավել կամ պակաս ծափահարություններին։ Այնուհետև նրանք իրենց ձայնը գրեցին թղթի վրա և ծալեցին ու գցեցին մեծ տարայի մեջ, որը պահում էր բուն։
Երբ եկավ հաշվելու պահը, բուն բարձրացավ ժամանակավոր սարքված բեմի վրա և երկու տարեց կապիկների ուղեկցությամբ բացեց տարան՝ սկսելու «թափանցիկ ընտրությունների արարողության», «համընդհանուր և գաղտնի քվեարկության» և «իրական ժողովրդավարական ընտրությունների» (ինչպես լսել էր քաղաքներում քաղաքական գործիչներից) հաշվարկը։
Տարեց կապիկներից մեկը ձեռք մեկնելով հանեց առաջին քվեն, և բուն, բոլորի հուզմունքի ներքո, ճչաց․
— Առաջին քվեն, եղբայրնե՛ր, մեր ընկեր ավանակինն է։
Լռություն տիրեց, որին հաջորդեց երկչոտ ծափահարություններ։
-Երկրորդ քվեն ևս ավանակի օգտին էր։
-Երրորդը… էլի ավանակինն էր։
Ներկաները սկսեցին իրար նայել․ սկզբում զարմացած, հետո մեղադրող հայացքով և վերջապես, երբ շարունակ հայտնվում էին քվեներ ավանակի օգտին, նրանք ավելի ու ավելի մեղավոր ու ամոթալի էին զգում իրենց քվեների պատճառով։ Բոլորը գիտեին, որ ավանակի աղետալի ձայնից վատ ձայն չկար։ Այնուամենայնիվ, մեկը մյուսի հետևից քվեները նրան ընտրեցին՝ որպես լավագույն երգիչ։ Եվ ահա, հաշվարկը ավարտվելուց հետո, «ազատ ընտրությամբ» և «անաչառ» ժյուրիի որոշմամբ հաղթող ճանաչվեց ավանակը՝ իր անհավասար ու կատաղի աղաղակով` ամենալավ ձայնը ջունգլիներում և շրջակայքում։
Բուն հետո բացատրեց տեղի ունեցածը․ յուրաքանչյուր մասնակից, իրեն համարելով անվիճելի հաղթող, քվեարկել էր մրցույթում ամենաքիչ հաջողած երգչի օգտին։
Մեկը, որ ոչ մի կերպ չէր կարող խոչընդոտել, որ իրենք հաղթող հռչակվեն։ Քվեարկությունը գրեթե միաձայն էր։ Միայն երկու քվե ավանակի օգտին չէր․ հենց ավանակի քվեն, որը կորցնելու ոչինչ չուներ և անկեղծորեն քվեարկել էր արտույտի օգտին, և մարդու քվեն, ով, իհարկե, քվեարկել էր ինքն իր օգտին։
-Դե ինչ, Դեմիա՛ն,- շարունակեց նա,- ահա թե ինչ է անում մեր հասարակության մեջ փոքրոգությունը։ Երբ մենք մեզ այնքան կարևոր ենք զգում, որ տեղ չի մնում ուրիշների համար, երբ մենք այնքան կենտրոնացած ենք մեզ վրա, որ ուրիշ ոչինչ չենք տեսնում, երբ մեզ այնքան լավն ենք համարում, որ չենք կարողանում այլ տարբերակ պատկերացնել, բացի այն, որ պետք է տիրենք ցանկալիին։ Այդ ժամանակ շատ հաճախ մեր փառասիրությունը, թշվառությունn ու սահմանափակությունը մեզ դարձնում են փոքրոգի։ Ոչ թե եսասեր, Դեմիա՛ն, այլ փոքրոգի… փոք-րո-գի։