Ինչպես վեպ

—55—

Ուսումնական տարվա առաջին իսկ օրերին երբեմն աշակերտներիս խնդրում եմ նկարագրել գրադարանը՝ ոչ թե հանրային  գրադարանը, այլ իրենց սենյակի կահույքը՝  դարակը, որտեղ դնում են իրենց գրքերը։ Եվ նրանք նկարագրում են  մի պատ։ Գիտելիքի մի «ժայռ»՝ լավ դասավորված, ամբողջությամբ անանցանելի, որից բոլորը պարզապես խուսափում են։

— Իսկ ընթերցո՞ղը։ Նկարագրե՛ք ինձ մի ընթերցողի։

— Իրակա՞ն ընթերցողի։

—Իհարկե, եթե ուզում եք, թեև ես այնքան էլ չեմ հասկանում, թե ինչ նկատի ունեք՝ «իրական ընթերցող» ասելով։

Ամենից «հարգալիցները» նկարագրում են հենց  Հայր Աստծուն ՝ ինչ- որ հնադարյան ճգնավորի, ով  մի ամբողջ  հավերժություն  նստած է գրքերի լեռան վրա և այդ գրքերի իմաստը ծծելով՝ ձեռք է բերել այնպիսի գիտելիք, որ հասկացել է ամեն բանի պատճառն աշխարհում։

Մյուսները պատկերում են աուտիզմով մեկին, ով այնքան է կլանված գրքերով, որ բախվում է կյանքի բոլոր դռներին։

Մյուսները բացասաբար նկարագրում են ընթերցողին՝ փորձելով թվարկել այն ամենը, ինչը նրան բնորոշ չէ․ նա սպորտային չէ, կենսուրախ չէ, «զվարճալի» չէ, նրան չեն հետաքրքրում ո՛չ «ուտելիքը», ո՛չ «հագուստները», ո՛չ «մեքենաները», ո՛չ հեռուստատեսությունը, ո՛չ երաժշտությունը, ո՛չ էլ հավաքույթները։

Բայց վերջապես գտնվում են «ստրատեգները», որոնք իրենց ուսուցչի առաջ կանգնեցնում  են ընթերցողի ակադեմիական արձանը՝ այն մարդու, ով գիտակցում է, թե որքան բան կարելի է քաղել գրքերից՝ իր գիտելիքներն ընդլայնելու և կյանքի հանդեպ դիրքորոշում ձևավորելու համար։

Որոշներն էլ օգտագործում  են այս երկու նկարագրությունների խառնուրդը, բայց ոչ մեկը, գեթ մեկը չի նկարագրում ինքն իրեն, ոչ  էլ իր ընտանիքի անդամներից որևէ մեկին կամ այն անհամար ընթերցողներից մեկին, որին ամեն օր տեսնում են մետրոյում։

Երբ ես նրանց խնդրում եմ նկարագրել «գիրքը», դասարանը քարանում է՝ ասես ԱԹՍ-ն (անհայտ թռչող օբյեկտ) է վայրէջք կատարել․ մի առեղծվածային առարկա, որը գործնականում անհնար է նկարագրել՝ պարզ արտաքինի և գործառույթների անսահման բազմազանության պատճառով, մի տեսակ «օտար մարմին», որը իր մեջ թաքցնում է բոլոր հնարավորություններն ու բոլոր վտանգները.  սուրբ առարկա, որը շատ են սիրում ու փայփայում, որը, համաձայն արարողակարգի, տեղադրվում է կատարյալ գրադարանների դարակներում, որտեղ նրան երկրպագում  ինչ-որ սեկտայի խորհրդավոր հայացքներով նվիրյալները։

Սուրբ Գրաալը։

Լավ։

Փորձենք մի քիչ ապասրբացնել գրքի նման պատկերացումը, որը հենց մենք ենք նրանց գլուխը մտցրել։

Ավելի «իրատեսական» նկարագրենք. թե ինչպես ենք մենք՝ մարդիկ, ովքեր սիրում են կարդալ, վարվում մեր  գրքերի հետ։

—56—

Քիչ են  առարկաները, որոնք կարող են, ինչպես գիրքը, արթնացնել լիակատար սեփականության զգացում։ Երբ գրքերը հայտնվում են մեր ձեռքում,  դառնում  են մեր ստրուկը, այո՛, ստրուկ, որովհետև կենդանի են, բայց, միևնույն ժամանակ, ստրուկ, որոնց ոչ մեկի  մտքով չի անցնի ազատել, քանի որ թղթից են։ Դրա համար էլ գրքերի հետ հաճախ վատ են վարվում. գրքերը ենթարկվում են խելահեղ սիրո կամ սոսկալի  զայրույթի դրսևորումների։

Ահա վերցնում եմ ու ծալում էջերի անկյունները (օ՜հ, ինչ ցավ է ամեն անգամ տեսնել այդ ծալված էջը։ «Բայց պետք է, չէ որ պետք է իմանամ՝ որտեղ եմ հասել»), սուրճիս  բաժակը  գրքի կազմի վրա եմ դնում՝ թողնելով  շրջանաձև հետք, ինչպես նաև թողնում եմ հացի փշրանքներ ու արևային յուղի հետքեր. ահա ամենուր թողնում եմ բութ մատիս հետքը․ այն մատի, որով լցնում եմ  ծխամորճս, մինչ կարդում եմ, ահա «Պլեյադ»-ի փոքր հատորը չորանում է ջեռուցիչի  վրա՝ այն բանից հետո, երբ ընկել էր քո լոգարանի մեջ («լոգարանը քոնն է, սիրելիս, բայց Սվիֆթը, ի դեպ, իմն է»), և  լուսանցքները՝ լի մեկնաբանություններով, բարեբախտաբար անընթեռնելի են, իսկ պարբերությունները՝ ընդգծված վառ գույնի  մարկերներով։

Ահա խնդրեմ միշտ վնասված այն գիրքը (վնասվել է, քանի ամբողջ մի շաբաթ բացված վիճակում ընկած է մնացել), իսկ մյուսը՝ իբրև թե պահպանելու համար աղավաղել են անճաշակ,  թափանցիկ, նավթի երանգով պլաստիկե պատյանով…

Ահա մահճակալի վրա լիքը բացված գրքեր, որոնք տարածել էին թևերը՝ ասես  մահացած թռչուններ…

Իսկ հաստափոր հատորների կույտը մոռացության   է մատնված մառանի խոնավ բորբոսի մեջ…Իսկ խեղճ մանկական գրքերը, որոնք այլևս ոչ ոք չի կարդում, աքսորված են ամառանոց, ուր այլևս ոչ մեկը չի գնում… Իսկ նավամատույցների վրայի գրքերը վաճառքի են հանվել գիրք- ստրկավաճառ վերավաճառողների կողմից։ Ինչպես ասես, որ չենք վարվում գրքերի հետ … Սակայն մեզ ցավեցնում է միայն նրանց հանդեպ օտարի բարբարոսությունը։

Վերջերս տեսա, թե ինչպես մի ընթերցող կին նետեց հաստափոր վեպը արագ ընթացող մեքենայի պատուհանից՝ այն բանի համար, որ շատ թանկ էր գնել՝ հավատալով այդքա՜ն «հեղինակավոր» քննադատներին, իսկ գիրքը նրան այնքա՜ն հիասթափեցրել էր։

Գրող Տոնինո Բենակվիստայի պապը՝ այն աստիճանի է հասել, որ  Պլատոն էր ծխել։ Գերեվարված՝ ինչ-որ տեղ Ալբանիայում, գրպանի հատակին մնացած մի քիչ  թութունի  փշրանքներ, ձեռքին  «Կրատիլոս»ի մի օրինակ (ով գիտի՝ ինչպես էր դա այնտեղ հայտնվել), լուցկի… և՝ բում. նոր ձև՝ ծխային ազդանշաններով Սոկրատի հետ երկխոսելու համար։

Նույն պատերազմի մեկ այլ զոհ՝ էլ ավելի ողբերգական․ Ալբերտո Մորավիան և Էլզա Մորանտեն ստիպված էին մի քանի ամիս թաքնվել հովվի մի խրճիթում։ Նրանք կարողացել էին փրկել միայն երկու գիրք՝ Աստվածաշունչը և Կարամազով եղբայրները։ 

Եվ ահա ահռելի մի երկընտրանք․ այս երկու հսկայական ստեղծագործություններից որ մեկը պետք է օգտագործել որպես զուգարանի թուղթ։ Թեև այդ ընտրությունը դաժան էր, ընտրությունն  մնաց ընտրություն։ 

 Սրտի ցավով նրանք որոշեցին։

Ոչ, որքան էլ սրբացնեն գրքերը դեռ  չի ծնվել այն մարդը, ով կկարողանա արգելել Պեպե Կարվալիոյին՝ իսպանացի Մանուել Վասկես Մոնտալբանի սիրելի հերոսին, ամեն երեկո վառել բուխարին իր սիրած գրքերի էջերով։

Ահա սիրո գինը, մտերմության վճարը։

Երբ այս կամ այն գիրքը կարդում ենք մինչև վերջ, այն արդեն դառնում է մերը։ Երեխաներն էլ հենց այդպես են ասում․ «Սա իմ գիրքն է…»։

Այն դառնում է մեր «ես»-ի անբաժանելի մասը։ Անկասկած, հենց այդ պատճառով էլ մենք այդքան դժկամությամբ ենք վերադարձնում այն գրքերը, որոնք մեզ տվել են կարդալու։ Խոսքը գողության մասին չէ (ոչ, ոչ, մենք գողեր չենք, ինչպե՞ս կարելի է…), այլ, ասենք, սեփականության անցման ,կամ ավելի ճիշտ մեկ այլ վիճակի անցման մասին.այն, ինչն ուրիշինն էր  իր իսկ  հայացքի ներքո, աստիճանաբար դառնում է իմը՝սնվելով  իմ հայացքով ։ Եվ, հավատացե՛ք, եթե ես սիրել եմ այն, ինչ կարդացել եմ, ինձ համար բավականին դժվար է այն «վերադարձնելը»։

Ես հիմա խոսում եմ միայն այն մասին, թե ինչպես ենք մենք՝ շարքային մարդիկ, վարվում գրքերի հետ։ Բայց մասնագետները ոչնչով ավելի լավը  չեն։ 

Ասենք ես  կտրում եմ  էջերը մինչև տեքստի եզրը, որպեսզի այդ գրքերը ավելի արագ վաճառվեն ու վերադարձնեն իմ ծախսերը(տեքստը մնում է առանց եզրերի, տառերը՝ փոքր ու խեղդված), փչում եմ այս վեպը ինչպես փուչիկ , որ թվա,, թե իբր ընթերցողը իր փողերի դիմաց ավելին է ստանում (տեքստը ցրված է, նախադասությունները՝ խեղդված այդքան սպիտակ էջերում)։ Կպցնում եմ վառ, աղմկոտ շապիկներ, որ գույներն ու մեծ վերնագիրը հեռվից բղավեն՝ «Կարդա ինձ։ Կարդա ինձ»։ Հրատարակում եմ «ակումբային» տարբերակներ՝ հաստ թղթով, կարծր կազմով ու շատ նկարներով, հետո էլ անվանում «շքեղ հրատարակություն», միայն այն պատճառով որ կեղծ կաշին պատված է  անիմաստ ոսկեզօծ զարդարանքներով։

Որպես հիպերսպառող հասարակության արտադրանք գիրքը փայփայում են այնքան, որքան հորմոններով աճեցրած հավերին և, բնականաբար, ոչ այնքան, որքան միջուկային հրթիռը։ Հորմոններով արագ աճեցված հավի համեմատությունը, այդուհանդերձ, անտեղի չէ, եթե այն կիրառենք միլիոնավոր «հանգամանքային» գրքերի վրա, որոնք գրել են ընդամենը մեկ շաբաթվա ընթացքում միայն այն պատճառով, որ այդ շաբաթը թագուհին մահացել է կամ նախագահը կորցրել իր պաշտոնը:

Այսպիսով, այս տեսանկյունից գիրքը ոչ ավել, ոչ էլ պակաս, քան սպառողական առարկա է ,նույնքան խոցելի, որքան ցանկացած այլ իր .եթե գիրքը «չի հաջողում», այն անմիջապես ուղարկում են  ոչնչացման և շատ  հաճախ մահանում է առանց կարդացվելու:

Ինչ վերաբերում է այն հանգամանքին, թե համալսարանը ինչպես է վերաբերվում գրքերի հետ, լավ կլիներ հարցնել դրանց հեղինակներին, թե ինչ կարծիք ունեն նրանք։ Ահա ինչ է գրել  Ֆլաների Օ’Կոնորը այն օրը, երբ իմացավ, որ ուսանողները ստիպված են ուսումնասիրել իր ստեղծագործությունները։

«Եթե այսօր դասախոսների սկզբունքն այն է, որ գրական ստեղծագործությունը հետազոտական խնդիր է,որի ցանկացած պատասխան ընդունելի է, միայն թե այն ակնհայտ չլինի, վախենում եմ, որ ուսանողները երբեք չեն հայտնաբերի վեպ կարդալու հաճույքը…»

Ֆլաների Օ’Կոնոր, «Գոյատևման հնար» (Éditions Gallimard). Թարգմանեց Գաբրիել Ռոլինը

—57—

Այն, ինչ ասեցինք վերաբերում  է գրքին։

Եկե՛ք  անցնենք  ընթերցողին։

Քանի որ բացի նրանից, թե ինչպես ենք վարվում գրքերի հետ, էլ  ավելի կարևոր է  իմանալ՝ ինչպես ենք կարդում։

Ինչ վերաբերում է ընթերցանությանը, ապա մենք՝ ընթերցողներս, ընդունում ենք բոլոր իրավունքները՝ սկսած այն իրավունքներից, որոնք արգելում  ենք երիտասարդներին՝ կարծելով, թե նրանց սովորեցնում ենք կարդալ։

1. Չկարդալու իրավունք
2. Էջերը թռնելու իրավունք
3. Գիրքը մինչև վերջ չկարդալու իրավունք
4. Վեընթերցելու  իրավունք
5. Ամեն ինչ կարդալու իրավունք
6. Բովարիզմի իրավունք
7. Ամեն տեղ կարդալու իրավունք
8. Տեքստի մեջ խորասուզվելու իրավունք
9. Բարձրաձայն կարդալու իրավունք
10. Կարդացածի մասին լռելու իրավունք

Ես կամայականորեն կանգ առա տասը համարի վրա՝ նախ և առաջ, քանի որ այն կլոր թիվ է, իսկ հետո՝ որովհետև դա հայտնի Պատվիրանների սուրբ թիվն է, և հաճելի է գոնե մի անգամ այն օգտագործել թույլատրելի բաների  ցուցակի համար։

Քանզի եթե ուզում ենք, որ մեր որդին,  դուստրը, երիտասարդությունը կարդան, անհրաժեշտ է առաջին հերթին նրանց տալ այն իրավունքները, որոնցից  մենք ինքներս ենք օգտվում։

IV

Կարդում ենք

(կամ՝ ընթերցողի անօտարելի իրավունքները)

—1—

Չկարդալու իրավունք

Ինչպես հարգանքի արժանի յուրաքանչյուր «իրավունքների» ցանկ, ընթերցողի իրավունքների ցանկն էլ պետք է սկսվի հենց այդ իրավունքներից չօգտվելու իրավունքով՝ այսինքն՝ չկարդալու իրավունքով։ Հակառակ դեպքում դա իրավունքների հռչակագիր չի լինի, այլ՝ խորամանկ ծուղակ։

Սկսենք նրանից, որ ընթերցողների մեծ մասն ամեն օր օգտվում է չկարդալու իր իրավունքից։ Թող  վիրավորական չհնչի, բայց եթե ստիպված լինենք ընտրել լավ գրքի և վատ հեռուստաֆիլմի միջև, շատ ավելի հաճախ կընտրենք վերջինը՝ առանց այդ մասին ոստովանելու ցանկության։

Եվ հետո միշտ չէ, որ կարդում ենք, չէ՞։

Ընթերցանության փուլերն ուղեկցվում են երկար դիետաներով, երբ գրքի տեսքն անգամ մեզ մոտ առաջացնում է մարսողական համակարգի  խանգարման նախանշաններ։

Բայց գլխավորը դա չէ։

Մեր շրջապատում բավականին շատ են հարգանքի արժանի մարդիկ,  ոմանք ունեն բարձրագույն կրթություն, ոմանք «հանրաճանաչ դեմքեր» են՝ որոնցից որոշներն անգամ գեղեցիկ գրադարաններ ունեն, բայց նրանք չեն կարդում կամ այնքան քիչ են կարդում, որ մեր մտքով երբեք չի անցնում նրանց գիրք  նվիրել։ Նրանք չեն կարդում։ Թերևս դրա կարիքը չունեն,կամ էլ խիստ  զբաղված են ուրիշ այլ բաներով (որն ըստ էության նույնն է՝ այդ այլ բանն լիովին  կլանում  կամ բավարարում  է նրանց) կամ էլ տարված են ուրիշ սիրով և հենց միայն դրանով էլ ապրում են։

Կարճ ասած՝ այս մարդիկ կարդալ չեն սիրում։Սակայն ,դա չի խանգարում նրանց հետ շփվելուն, անգամ հաճելի է նրանց ընկերակցությունը։Համենայնդեպս նրանք չեն հարցնում ,թե վերջերս ինչ ենք կարդացել ,զերծ են մնում մեր սիրելի գրողի հասցեին զավեշտական արտահայտություններ հնչեցնելուց, և մեզ մտավոր հետամնաց չեն համարում միայն այն պատճառով ,որ մենք չենք վազել ձեռք բերելու վերջին «Այնինչը », որը նոր է լույս տեսել «Այսինչ» հրատարակչությունում, և որի մասին քննադատ Այնինչը բարձր գնահատական է տվել։) 

Նրանք էլ մեզ պես մարդկային էակներ են . զգայուն են աշխարհի դժբախտությունների նկատմամբ, հոգ են տանում «Մարդու իրավունքների» մասին և պայքարում  դրանց պահպանման համար որտեղ  որ կախված է նրանցից, ինչը արդեն շատ բան  է , բայց ահա, նրանք չեն կարդում։ Իրենց կամքն է։

Գաղափարը, թե կարդալը «մարդկային հատկանիշներով է օժտում  մարդուն», ընդհանուր առմամբ ճիշտ է, նույնիսկ եթե լինեն  որոշ անհաջող բացառություններ։Անշուշտ, Չեխովին կարդալուց հետո մենք մի փոքր ավելի «մարդկային» ենք դառնում, համահունչ մեր տեսակին քան նախկինում (այսինքն՝ քիչ պակաս վայրի)։

Խուսափենք հետևություն անել  այն թեորեմից, համաձայն որի, ով չի կարդում, պոտենցիալ խավարամիտ կամ անհույս հիմար է։Հակառակ դեպքում կարդալը կդարձնենք բարոյական պարտք, և սա կլինի առաջին քայլը՝ առաջ բերելու մի աստիճանական պրոցես, որի վերջում մենք էլ՝ նույնիսկ որպես «կարդացողներ», կարող ենք դառնալ դատողներ՝ օրինակ՝ գրքերի «բարոյականությունը» գնահատելիս՝ անտեսելով մեկ այլ անքակտելի ազատություն՝ ստեղծագործելու ազատությունը։ Այդ դեպքում դաժանները հենց ինքներս կլինենք, իսկ Աստված գիտի, որ դրանց նմանների պակաս  չկա  աշխարհում ։

Այլ կերպ ասած՝ ստեղծագործելու ազատությունը չի կարող համատեղվել ընթերցելու պարտականության հետ։Սովորեցնելու պարտականությունը, իր էությամբ, կայանում է նրանում, որ՝ երեխաներին կարդալ սովորեցնելով և նրանց գրականությանը ծանոթացնելով, մենք նրանց հնարավորություն տանք ազատ որոշելու՝ զգո՞ւմ են արդյոք նրանք «գրքի կարիք», թե ոչ։

Հեշտ է համակերպվել այն մտքի հետ, որ ինչ-որ մեկը պարզապես չի սիրում կարդալ, բայց անթույլատրելի է, որ նա լինի  կամ իրեն ընթեցանությունից մերժված համարի ։

Անսահման տխուր է՝ երբ միայնությունը  բազմապատկվում է միայնությամբ .լինել հեռու գրքերից, անգամ այն գրքերից, առանց որոնց կարելի է հիանալի կերպով ապրել։

—2—

Էջերը թռնելու իրավունք

Առաջին անգամ  «Պատերազմ և խաղաղություն» վեպը կարդացի տասներկու-տասներեք տարեկանում (ավելի շուտ՝ տասներեքում. հինգերորդ դասարանում էի սովորում և  հասակակիցներից բավականին հետ էի)։ 

Ամառային երկար արձակուրդի առաջին իսկ օրերից սկսած ես եղբորս, (ով «Մուսսոն»-ն էր կարդում) միշտ տեսնում էի մի հաստափոր վեպի մեջ խորասուզված, իսկ  վերջինիս հայացքը նման էր այն ճանապարհորդի հայացքին, ով վաղուց մոռացել էր հայրենի հողը։

— Ինչ է, այդքան լա՞վն է։

— Հրաշալի է։

—Ինչի՞ մասին է։

— Մի աղջկա, որ սիրում էր մեկին, բայց ամուսնացավ  ուրիշի  հետ։

Եղբայրս միշտ էլ հակիրճ պատմելու շնորհ է ունեցել։ Եթե հրատարակիչները նրան հանձնարարեին կազմել անոտացիաներ (գրքի կազմի հետևի գայթակղիչ տեքստերը), նա մեզ կազատեր անիմաստ բազում բարբաջանքներից։

— Կտա՞ս կարդամ։

— Ահա։ Նվիրում եմ։

Ես սովորում էի պանսիոնատում և նման  նվերը անգին էր։ Երկու հաստափոր հատոր, որոնք պիտի ինձ ուղեկցեին ամբողջ եռամսյակի ընթացքում։ Եղբայրս՝ հինգ տարով ինձանից մեծ, հիմար չէր (և հետագայում էլ այդպիսին չդարձավ)․ նա հրաշալի գիտեր, որ «Պատերազմ և խաղաղություն»-ը չի կարելի միայն  սիրային համարել, որքան էլ այդ տեսարանները գրավիչ լինեն։ Բայց  նաև սիրային  դրամաների հանդեպ իմ թուլությունը գիտեր, և կարողանում էր հետաքրքրությունս բորբոքել հակիրճ պատմությունների խորհրդավոր ձևակերպումներով (իսկական «մանկավարժ» ՝ իմ խորին համոզմամբ)։

Կարծում եմ՝  հենց այդ նախադասության թվաբանական առեղծվածն էր, որ ստիպեց ինձ, թեկուզ մի որոշ ժամանակով, դավաճանել «Կանաչ գրադարանին», ինչպես նաև վարդագույնին, ոսկե շարքին ու տարբեր «Հետախույզներին» և սուզվել այդ վեպի մեջ։ «Սիրում է մեկին, բայց ամուսնանում է ուրիշի  հետ…».անկեղծ ասած, չեմ պատկերացնում՝ ով կարող էր դիմադրել։

Վեպը չհիասթափեցրեց ինձ՝ չնայած  եղբայրս  հաշվարկում սխալվել էր։ Իրականում Նատաշային չորսն էին սիրահարված՝ Իշխան Անդրեյը, սրիկա Անատոլը (եթե իհարկե կարելի է դա սեր համարել), Պիեր Բեզուխովն ու ես։ Քանի որ ես ոչ մի հնարավորություն չունեի, ստիպված էի մարմնավորել մյուս կերպարներին (միայն թե ոչ այդ սրիկա  Անատոլին)։

Ընթերցանությունը առավել հաճելի է դառնում, երբ դա անում ես գիշերային ժամերին՝ ձեռքի լապտերի լույսով, վրանների վերածած ծածկոցների ներքո՝ շրջապատված մի հիսուն քնած խռմփացնող և անընդհատ շուռումոռ եկող մարդկանցով։ Վերահսկողի փոքրիկ խուցը, որտեղ վառվում էր գիշերային լույսը, բավական մոտ էր, բայց դա ոչինչ չէր փոխում․ սիրո համար ամեն ինչի գնում ես։ Մինչ օրս ձեռքերիս մեջ դեռևս հիշում եմ այդ հատորների հաստությունն ու ծանրությունը ։

Գրքի փոքր տարբերակն էր՝ շապիկին գեղեցկադեմ Օդրի Հեփբըրնը, որի վրա Մել Ֆերերը հառել էր իր արքայական հայացքը՝ սիրահարված գիշատչի ծանր կոպերի տակից։ Ես գրքի  երեք քառորդը թռա, որովհետև ինձ հետաքրքրում էին միայն Նատաշայի սիրային  պատմությունները։ Այնուամենայնիվ, ցավ ապրեցի Անատոլի համար, երբ նրա ոտքը կտրեցին։ Ատեցի այդ համառ իշխան Անդրեյին, երբ նա կանգնած մնաց Բորոդինոյի ճակատամարտի ժամանակ նռնակի առաջ… («Դե, պառկի՛ր արդեն, ի սեր Աստծո՛, պառկի՛ր, հիմա կպայթի, չի՛ կարելի այդպես վարվել, չէ որ  նա քեզ սիրում է՛»)…

 Ես կարդում էի սիրո և մարտերի մասին ու բաց էի թողնում ամեն ինչ, ինչ վերաբերում էր քաղաքականությանը կամ ռազմավարությանը… 

Կլաուզևիցի տեսությունները իմ խելքի բանը չէին․ ինչ արած, ես  դրանք բաց էի թողնում… Ես շատ ուշադիր հետևում էի Պիեռ Բեզուխովի և նրա կնոջ՝ Էլենի ընտանեկան տարաձայնություններին (Էլենը համակրելի  չէր և ես նրան հենց այդպիսին էլ տեսնում էի) և թողնում էի Տոլստոյին մենակ մտորելու, երբ խոսքը գնում էր հավերժական Ռուսաստանի գյուղացիական խնդիրների մասին…

Այո՛, ես բաց էի թողնում շատ էջեր, հետո ի՞նչ։

Եվ բոլոր երեխաներն էլ պետք է նույնը անեն։

Այդ հնարքով նրանք կարող են շատ շուտ վայելել գրեթե բոլոր այն հրաշքները, որոնք համարվում են  իրենց տարիքին ոչ համապատասխան։

Եթե ուզում են կարդալ «Մոբի Դիկը», բայց վհատվում են Մելվիլի վեպում  կետորսության համար անհրաժեշտ սարքավորումների ու տեխնիկայի երկար բացատրությունների նկարագրության  պատճառով, թող չդադարեն կարդալ, այլ թող պարզապես թռնեն  այդ հատվածները, թող  բաց թողնեն նույնիսկ շատ  էջեր՝ առանց մնացածի մասին մտահոգվելու հետևեն Ախավին, ինչպես նա է հետևում իր սպիտակ կյանքի ու մահվան իմաստին։

Եթե ուզում են ծանոթանալ Իվան, Դմիտրի և Ալյոշա Կարամազով եղբայրների ու նրանց անհավանական հոր հետ, թող վերցնեն  ու կարդան «Կարամազով եղբայրները»․ այդ գիրքը հենց նրանց համար է, նույնիսկ եթե ստիպված լինեն շրջանցել Զոսիմի զրույցները  կամ «Մեծն  ինկվիզիտորի լեգենդը»։

Եթե նրանք չորոշեն, թե ինչն  է իրենց տարիքին համապատասխան, իսկ ինչը՝ ոչ, և չընտրեն, թե որ էջերն են ուզում բաց թողնել, ապա նրանց  լուրջ վտանգ է սպառնում. ուրիշները կանեն դա նրանց փոխարեն։Այդ ուրիշները կզինվեն հիմարության հսկայական մկրատներով ու կկտրեն ամեն ինչ, ինչ իրենց կթվա երեխաների համար չափազանց «դժվար»։

Արդյունքները սարսափեցնող  են․  «Մոբի Դիկը» կամ «Մերժվածները», վերածվել  են ընդամենը 150 էջանոց կցկտուր, խեղաթյուրված,անիմաստ, պատումների,որոնք վերաշարադրված են աղքատիկ  լեզվով, և ենթադրում են ,որ    երեխաների համար միակ ընկալելին է։

Գրեթե նույնն է, ինչ եթե ես որոշեմ վերանկարել Պիկասոյի «Գեռնիկան»՝ պատճառաբանելով, թե այնտեղ չափազանց շատ գծեր կան տասներկու կամ տասներեքամյա աչքի համար։

Բացի դրանից, անգամ երբ  արդեն «մեծ» ենք, և հեշտ չէ խոստովանելը,որ շատ հաճախ ստիպված ենք լինում բաց թողնել հատվածներ տարբեր պատճառներով ,որոնք  ոչ ոքի չեն  վերաբերում , բացի մեզնից ու այն գրքից, որը  կարդում ենք ։ Պատահում է նաև այնպես, որ երբեմն ինքներս մեզ լիովին արգելում ենք դա անել և կարդում ենք  ամեն ինչ, մինչև վերջին բառը՝ նշելով ՝ահա այս մասում  հեղինակն ձգձգում է, իսկ այնտեղ հաղորդում է տեքստին անհահամահունչ  մեղեդի,իսկ ահա այս մասում  կրկնությունների է գնում, իսկ այնտեղ՝ հիմարության։ 

Ինչ էլ  որ ասենք , այդ ծայրահեղ ձանձրույթը, որը մենք պարտադրում ենք ինքներս մեզ, պարտականության տեսակ չէ․ այն մեր ընթերցողական հաճույքների շարքից է։

—3—

Մինչև վերջ չկարդալու իրավունք

Կա երեսունվեց հազար պատճառ վեպը մինչև վերջ չկարդալու համար՝ արդեն ընթերցած լինելու  զգացումը, սյուժեն, որը մեզ չի գրավում, հեղինակի տեսակետների հանդեպ մեր լիակատար անհամաձայնությունը, ոճը,որը մեզ նյարդայնացնում է, կամ՝ հակառակը, գրելու ոճի իսպառ  բացակայությունը,որն անհնար է դարձնում հետագա ընթերցանությունը։

Անիմաստ է թվարկել մնացած 35 995 պատճառները, որոնց շարքում կարելի է հիշատակել ատամի  ցավը, ղեկավարի քմահաճ նկատողությունները կամ հոգեկան ցնցումը, որը ամբողջովին կաթվածահար է անում   միտքը։

Գիրքը ձեռքիցդ  ընկնում է՞։ Է ,ընկնում է ,թող  ընկնի։

Վերջիվերջո, ինչ էլ որ ասի  Մոնտեսքյոն , անհնար է մխիթարվել մեկ ժամ ընթերցանության հրամանով։Այնուամենայնիվ, այն բոլոր պատճառների մեջ, որոնք մղում են մեզ դադարեցնել ընթերցումը, կա մեկը, որը արժե առանձնացնել․  պարտության մշուշոտ զգացողությունն է։

 Ես բացում եմ գիրքը, սկսում եմ կարդալ, և շուտով զգում եմ, որ բախվել եմ ինչ-որ բանի, որն ինձնից ուժեղ է։ Կենտրոնացնում եմ նեյրոններս, պայքարում եմ տեքստի հետ, բայց անօգուտ է․ որքան էլ զգում և հասկանում եմ, որ այս նյութն  արժանի է ,որ ընթերցեմ, միևնույն է՝ չեմ կարողանում ընկալել․ զգում եմ ինչ-որ «օտար» բան, որը չի տրվում ինձ։ Եվ դարարում եմ կարդալ։

Կամ, ավելի ճիշտ՝ պարզապես մի կողմ եմ դնում։ Դնում եմ այն գրադարակի մեջ՝մի օր դրան մշուշոտ մտադրությամբ վերադառնալու ակնկալիքով։Անդրեյ Բելիի «Պետերբուրգը», Ջոյսը իր «Ուլիսով», Մալքոլմ Լաուրիի «Հրաբխի ստորոտին» վեպը մի քանի տարի սպասել են ինձ։ Կան նաև այնպիսիք, որոնք մինչ այժմ սպասում են, իսկ որոշներին, հավանաբար, ես այլևս երբեք էլ չեմ հասնի։

Ողբերգություն չէ, պարզապես այդպես է ստացվել։

«Հասունության» հասկացությունը տարօրինակ բան է, երբ խոսքը վերաբերում է ընթերցանությանը։ Մինչև որոշակի  տարիք որոշ գրքեր պարզապես մեզ  չեն համապատասխանում։ Սակայն, ի տարբերություն լավ գինիների, լավ գրքերը չեն հնանում։ Դրանք սպասում են մեզ գրադարակներում, իսկ մենք մեծանում  ենք ։ Երբ մեզ թվում է, թե բավականաչափ «հասունացել ենք» դրանց համար, նորից ենք ձեռքներս վերցնում ։ Եվ այստեղ կա երկու տարբերակ․ կամ հանդիպումը տեղի է ունենում, կամ կրկին ձախողվում ենք։

 Գուցե նորից փորձենք, գուցե՝ ոչ։ Բայց հաստատ Թոմաս Մանի մեղքը չէ, որ ես մինչ օրս այդպես էլ չեմ հասել նրա «Կախարդական լեռան» գագաթին։

Մեծ վեպը, որը ընդդիմանում  է մեզ,պարտադիր չէ, որ մյուսներից ավելի բարդ լինի… Պարզապես գրքի  և մեր միջև,  որքան էլ այն մեծ լինի, և որքան էլ մենք ինքներս մեզ համարենք ունակ այն  «հասկանալու»  քիմիական ռեակցիա  տեղի չի ունենում։ Մի գեղեցիկ օր հանկարծ կհայտնվենք Բորխեսի վեպի ռիթմին շատ մոտ, որը մինչ այդ մեզ չէր թողնում իրեն մոտենալ,, բայց Մուզիլի վեպը, այնուամենայնիվ, մեզ համար այդպես էլ օտար կմնա։

Այս դեպքում ընտրությունը մերն է․ կարող ենք մտածել, թե մենք ենք մեղավոր, որ մեր ուղեղում ինչ-որ բան այն չէ ,որ տառապում ենք  անբուժելի տգիտությամբ կամ կարող ենք նաև պատճառը որոնել ճաշակի՝ չափազանց վիճելի ոլորտում և փորձել հստակեցնել սեփական ճաշակի տիրույթը։

Առավել խելամիտ  է երեխաներին խորհուրդ տալ հենց երկրորդ տարբերակը։

Մանավանդ ,որ այն կարող է նրանց մեծ  հաճույք պատճառել՝ վերանայելու,վերըթերցելու և վերջապես հասկանալու, թե ինչու գիրքը իրենց դուր չի գալիս։ 

Եվ ահա  հազվագյուտ հաճույքը՝ անտարբեր լսել գրականության  գիտակի բղավոցները, մեր ականջի տակ.

— Ինչպե՞ս կարելի է չսիրել   Ստենդաալ։

Կարելի է։

—4—

Վերընթերցելու իրավունք

Վերընթերցել այն, ինչն առաջին անգամ մեզ վանել  էր, վերընթերցել ՝ առանց հատվածներ բաց թողնելու, բոլորովին՝ այլ տեսանկյունից, վերընթերցել  պարզապես ՝ ստուգելու համար, ա՛յո,այո՛… Հենց սրանք են մեր  իրավունքները։

Բայց ամենից հաճախ վերընթերցում ենք առանց պատճառի՝ պարզապես հաճույքը վերապրելու, ծանոթի  հետ հանդիպման  ուրախությունը զգալու կամ էլ համոզվելու համար, թե արդյոք պահպանվել է երբեմնի  մտերմությունը։

«Դե նորից կարդա,նորից», — ասում էր այն երեխան, որը մենք էինք մի ժամանակ …

Հասուն տարիքում վերընթերցում ենք  հենց այդ նույն՝ հարատևությունը վայելելու և ամեն անգամ նրա մեջ նոր հմայք հայտնաբերելու ցանկությամբ։

—5—

Ամեն ինչ կարդալու իրավունք

Ինչ վերաբերում է «ճաշակին », ապա աշակերտներիցս  ոմանք տանջվում են, երբ բախվում են արխաիկ — դասական ստեղծագործության  կառուցվածքին.

«Հարց է առաջանում՝ արդյո՞ք կարելի է վեպերը դասակարգել որպես լավ ու վատ»։

Քանի որ միայն  արտաքուստ  են անզիջուն  և, ընդհանուր առմամբ, բարի մարդիկ են, հարցին մոտենում են ոչ թե գրականության տեսանկյունից,  այլ՝ էթիկայի ․ դատում են  անհատի ազատության տեսանկյունից։

Այսպիսով, նրանց բոլոր ստեղծագործությունները  կարելի է ամփոփել այս ձևակերպման մեջ․ «Ոչ, իհարկե  ոչ, յուրաքանչյուր ոք իրավունք ունի գրելու այն, ինչ ուզում է, և ընթերցողական ճաշակի բոլոր դրսևորումներն էլ  բնական են, այդպես չէ՞»։

Այո,այո-այո, դիրքորոշում, որն արժանի է հարգանքի…

Անուամենայնիվ, կան և՛լավ վեպեր, և՛ վատ վեպեր։ Կարելի է անուններ թվարկել և փաստարկներ  բերել։

Հակիրճության համար ընդհանրացնենք․ գոյություն ունի մի երևույթ, որը ես կկոչեի «արդյունաբերական գրականություն»։ Նման գրականություն ստեղծողները հրապարակում են միատեսակ պատմություններ՝ ստեղծելով կարծրատիպեր․ բիզնես են անում սուր զգացողությունների  և սենսացիաների միջեցով։ Անմիջապես որսում են ցանկացած արդի թեմա և արագ հյուսում «ժամանակին համահունչ» սյուժե, մշտապես «ուսումնասիրում են շուկան»,  որպեսզի «իրավիճակից» կախված՝ պատրաստեն այս կամ այն «ապրանքը»՝ նախատեսված այս կամ այն ընթերցողների խմբի համար։ Նրանք, անկասկած, վատ վեպեր են գրում։

Ինչո՞ւ։ Որովհետև այդ վեպերը ծագում են ոչ թե ստեղծագործությունից, այլ պատրաստի ձևերի և կառուցվածքների վերարտադրությունից։ Որովհետև դրանք պարզեցման (այսինքն՝ ստի) արդյունք են, մինչդեռ իսկական վեպը արվեստ է՝ հիմնված ճշմարտության վրա (կարճ ասած՝ բարդության վրա)։ 

Որովհետև տուրք տալով մեր արձագանքներին՝ դրանք քնեցնում են մեր հետաքրքրասիրությունը։ Եվ վերջապես (ինչն ամենակարևորն է)՝ այդ վեպերում չկա հեղինակի ներկայությունը, չկա նաև այն կյանքը, որը, իբր թե նկարագրում են։ Սակայն պետք չէ կարծել, թե նման հիմարությունը նոր երևույթ է՝ կապված գրահրատարակչության արդյունաբերականացման  հետ։

Նման բան չկա։

Զգուշավորության, էժանագին փայլի ու փշաքաղելու շահագործումը  երեկ չէ, որ ծնվել է։ Բավական է միայն երկու օրինակ բերել՝ մեկը՝ ասպետական վեպը, որը վաղուց էր խրված այդ ճահճի մեջ , իսկ շատ ավելի ուշ ՝ ռոմանտիզմը։

Ինչպես ասում են՝  չկա չարիք՝ առանց բարիքի․․․

Հենց  այդ ցածրակարգ գրականության դեմ արձագանքն էլ մեզ պարգևեց աշխարհի երկու ամենագեղեցիկ վեպերից երկուսը՝ «Դոն Կիխոտը» և «Տիկին Բովարին»։

Այսպիսով՝ լինում են և՛ «լավ», և՛ «վատ» վեպեր։

Ամենից հաճախ հենց «վատերն» են, որ առաջինը հանդիպում են մեր ճանապարհին։

Աստված վկա, երբ հերթս հասավ  դրանց ծանոթանալու, հիշում եմ, որ դրանք ինձ թվացին «պարզապես հիանալի»։ Երևի բախտս բերել է . ինձ վրա չեն ծիծաղել, աչքերը չեն ֆռռացրել, չեն նախատել հիմարության համար։ Պարզապես ճանապարհիս թողել էին մի քանի «լավ» վեպեր և իրենց թույլ չէին տվել արգելել մյուսների ընթերցանությունը։

Ահա թե ինչ է իմաստությունը։

Կյանքի որոշակի փուլում կարդում ենք  և՛ լավը,և ՛ վատը։ Այնպես, ինչպես  մի ակնթարթում  չենք հրաժարվում մեր մանկության գրքերից։

Ամեն ինչ խառնվում է իրար։ 

Դուրս ես գալիս «Պատերազմ և խաղաղություն» վեպից, որպեսզի նորից ընկղմվես «Կանաչ գրադարան»-ում։ «Արլեքին» շարքից (պատմություններ հրաշալի  բժիշկների և ազնիվ բուժքույրերի մասին) անցնում ես Բորիս Պաստեռնակին ու նրա «Բժիշկ Ժիվագոյին», որը նույնպես հրաշալի  բժիշկ է, իսկ Լարան՝ անչափ ազնիվ բուժքույր։

Եվ ահա մի հրաշալի օր Պաստեռնակն է հաղթում։ 

Մեր կամքից անկախ՝ մեր ցանկությունները մեզ մղում են դեպի «լավերը»։ Մենք սկսում ենք փնտրել գրողին, նրա ստեղծագործական ձեռագիրը․ խաղընկերները քիչ են մեզ, դրանց  փոխարեն կյանքի ուղեկիցներ ենք պահանջում։

Պարզ պատմություններն այլևս մեզ չեն  բավարարում։ Գալիս է պահ, երբ վեպից պահանջում ենք ավելին, քան պարզապես հաճույք ստանալը։

Մանկավարժի գերագույն ուրախություններից մեկն այն է՝ երբ, ընթերցանության լիակատար ազատության պայմաններում նա տեսնում է, որ աշակերտը ինքն է փակում բեսթսելլերների գործարանի դուռը և գնում է շնչելու իր բարեկամ Բալզակի մոտ։

-6-

Բովարիզմի իրավունք

(Հիվանդություն, որը փոխանցվում է տեքստային ճանապարհով)

Ընդհանուր առմամբ  «բովարիզմը» հենց սուր զգացողությունների անմիջապես ու անհապաղ բավարարման բացառիկ ձգտումն է. երևակայությունը եռում է, նյարդերը լարվում  են, սիրտը արագ է բաբախում է, ադրենալինը հորդում  է, կերպարի մեջ ներթափանցումը սահման չի ճանաչում, և ուղեղը (թեպետ կարճ ժամանակով) առօրյայի տխուր իրականությունը փոխարինում է ռոմանտիզմի փայլով…

Մենք բոլորս սկզբում հենց այդպես էինք կարդում։

Հիանում էինք։

Վերջիվերջո, սա վախեցնում էր մեծահասակ դիտորդներին, որոնք շտապում էին երիտասարդ բովարիստների  հրամցնել ինչ -որ բարձր գեղարվեստականություն ունեցող գրքեր և հայտարարում են.

— Տե՛ս, Մոպասանը, այնուամենայնիվ,  ավելի լավն է, չէ՞:

Հանգստացի՛ր, հանգստացի՛ր… Պետք չէ տրվել բովարիզմին։

Ի վերջո Էմման ընդամենը վեպի հերոսուհի է՝ հեղինակի կողմից հորինված, ուստի Գյուստավ Ֆլոբերի սերմանած պատճառներից կծնվեն միայն այնպիսի հետևանքներ, որոնք նա ծրագրել էր՝ նույնիսկ, եթե դրանք ամբողջությամբ ճշմարիտ են: Այլ կերպ ասած՝ եթե  դուստրս  հաճույքով կարդում է «Արլեկին» շարքը, դա դեռ չի նշանակում, որ նա պետք է ստի և հետո մկնդեղ խմի։

Նրան ձեռքից բռնել ու նման գրքերից հեռացնելը կնշանակեր վիճել թե՛ նրա, թե՛ մեր սեփական պատանեկության հետ։ Դա նաև կնշանակեր զրկել նրան այն անզուգական հաճույքից, երբ վաղը ինքնուրույն կբացահայտի այն էժանագին ստերիոտիպերը, որոնք այսօր նրան հիացնում են։

Ավելի խելամիտ է հաշտվել մեր իսկ պատանեկության հետ. ատել, արհամարհել, մերժել կամ պարզապես մոռանալ այն դեռահասին, ինչպիսին մենք երբևէ եղել ենք,   ինքնին դեռահասության նշան է։ Արդյո՞ք արժե խուճապի մատնվել՝ ընկալելով դեռահասությունը  որպես մահաբեր հիվանդություն։

Ահա թե ինչու է անհրաժեշտ  հիշել մեր առաջին ընթերցողական ապրումները  և փոքրիկ հարգանքի և երախտագիտության նշան ցուցաբերել մեր՝ երբեմնի ընթերցումներին, այդ թվում՝ անգամ  ամենա«հիմար» թվացողներին։ Դրանց դերը անգնահատելի է․ հենց դրանք են օգնում մեզ կարեկցել մեր նախկին ես-ին՝ միաժամանակ ժպտալով նրան, ինչին երբեմն  չափազանց լուրջ էինք վերաբերվում։

Տղաներն ու աղջիկները, ովքեր այսօր մեզ հետ են ապրում, միայն կշահեն դրանից․ մենք նրանց նկատմամբ  ավելի հարգալից ու քնքուշ  կլինենք։

Եվ հետո հարկավոր է հիշեցնել ինքներս մեզ, որ բովարիզմը, ինչպես և որոշ այլ թուլություններ, ինչ-որ չափով բնորոշ է բոլորին (սակայն, այն միշտ նկատում ենք ուրիշների մեջ): Հաճախ հենց այն պահին, երբ վրդովում ենք, իր  դեռահասները կարդում են  հիմարություններ,, հաճախ մեր մասնակցությունն ենք ունենում որևէ հեռուստատեսային գրողի հաջողությանը, այն գրողի, որի վրա հետո հաճույքով  ծիծաղելու ենք և մոռանալու,, երբ նրա նորաձև լինելու շրջանն  անցնի։ 

Մեր լուսավոր հիացմունքների և խելամիտ  հրաժարումների հերթագայությունը ամբողջությամբ բացատրում է, թե ինչպես են ստեղծվում գրական կուռքերը։Մեզ չես խաբի՝ մենք ամեն ինչ տեսնում ենք , և այդպես ամբողջ կյանքում փոխարինում ենք ինքներս մեզ ՝անսասան համոզված, որ «Տիկին Բովարին ուրիշն է»։

Էմման էլ ,հավանաբար , նույն կարծիքին էր։

7.

Ամեն տեղ կարդալու իրավունք

Շալոն-սյուր-Մարն, 1971թ․ ձմեռ։

Հրետանային ուսումնական դպրոցի զորանոցներ։

Առավոտյսն անվանականչի ժամանակ երկրորդ դասի շարքային ոմն մեկը(հաշվառման համար՝ 14672/1,քաջածանոթ մեր վարչությանն) պարբերաբար կամավոր է գնում ամենից չհարգված, ամենաանփառունակ, սովորաբար որպես պատիժ նշանակվող և պատվին ու արժանապատվությանը խոցող լեգենդար, ստորացուցիչ, անպարկեշտ  հդրթապահության՝ զուգարան։

Ամեն առավոտ։

Նույն ժպիտով։ (Իր մտքում։)

— Զուգարանի հերթապահությո՞ւն։

Նա մեկ քայլ  առաջ է անում

-Այո՛,ես։

Շատ լուրջ դեմքով, ինչպես հարձակման գնալուց առաջ, նա վերցնում է շվաբրան՝դրանից կախված լաթով, ասես դա գնդի դրոշակն է, և մյուսների թեթևացած հայացքների ներքո անհետանում է։Նա իսկապես քաջ է. ոչ ոք չի հետևում նրան։ Բանակը ամբողջ կազմով խրամատավորված է «պատվաբեր հերթապահությունների» ապաստարանում։

Ժամերն անցնում են։ Թվում է՝ նա կորել է։ Նրան մոռանում են։

Բայց որոշ ժամանակ անց նա նորից հայտնվում է, կրունկները զարկելով, և զեկուցում է վաշտի ավագ ենթասպային։.

— Զուգարանները մաքուր են, պարոն ավագ ենթասպա։

Ավագ ենթասպան վերցնում է շվաբրան և ավելը, նրա աչքերի խորքում մնում է մի լուռ հարց,որը նա երբեք չի համարձակվում բարձրաձայն տալ (Մարդուն հարգելը պարտավորեցնում է։)Զինվորը ողջունում է, շրջվում ու վերադառնում շարք՝ իր հետ տանելով իր գաղտնիքը։

Գաղտնիքը բավական ծանր է նրա զինվորական համազգեստի աջ գրպանում․ «Պլեյադ» շարքի այն հատորը՝ 1900 էջանոց, որտեղ տեղավորվել են Նիկոլայ Գոգոլի ամբողջական գործերը։ Քառորդ ժամ շվաբրով աշխատել՝ մի ամբողջ առավոտ Գոգոլի հետ անցկացնելու դիմաց… 

Եվ  արդեն երկու ձմռան ամիս է,ինչ ամեն առավոտ զինվոր Այդինչը, հարմար նստած երկփականի հանդիսասրահում, վեր է բարձրանում՝ հեռու  բանակային առօրյա բոլոր հոգսերից։ Միայն ու միայն Գոգոլի հետ է ամբողջությամբ։

Սկսած նոստալգիկ «Երեկոները Դիկանկային կից ագարակում», մինչև զվարճալի «Պետերբուրգյան պատմվածքները», ներառյալ ահարկու «Տարաս Բուլբան» ու սև կատակերգություն «Մեռած հոգիները»,առանց մոռանալու Գոգոլի թատրոնը և այդ զարմանալի Տարտյուֆի նամակները։

Քանի որ Գոգոլը Տարտյուֆն է, որը, կարող էր Մոլիեր հորինել, ինչը շարքային Այսինչը  երբեք չէր հասկանա, եթե իր հերթը ուրիշին զիճեր՝ զուգարանի վեհ գործը կատարելու։

Բանակը սիրում է մեծարել զինվորական սխրանքները։ Այս սխրանքը միայն երկու ալեքսանդրյան երկտողով է հավերժացած՝ փորագրված ջրաբաքի  չուգունի վրա, և պատկանում է ֆրանսիական պոեզիայի ամենաշքեղ նմուշներին։

Այո, նստիր, մանկավարժ,  չեմ ստում և հաստատում եմ, որ  ամբողջ Գոգոլը կարդացել եմ զուգարանում նստած։

(Իսկ իր հերթին, ծեր Կլեմանսոն՝ «Վագր» Կլեմանսոն, նույնպես հայտնի զինվոր, երախտապարտ  էր իր քրոնիկական փորկապությանը,որի շնորիվ ինչպես ինքը էր ասում, երբեք չէր ունենա Սեն-Սիմոնի «Մեմուարները» կարդալու երջանկությունը։

—8—

Տեքստի մեջ խորասուզվելու  իրավունք

Ես սուզվում  եմ, մենք սուզվում ենք, ուրեմն  թող իրենք էլ սուզվեն։ Դա նշանակում է, որ մենք մեզ թույլ ենք տալիս վերցնել դարակից առաջին իսկ պատահած գիրքը, բացել ցանկացած էջ ու սուզվել  մի րոպեով, քանզի մեր տրամադրության տակ հենց այդ մեկ րոպեն է միայն։ Որոշ գրքերի  մեջ սուզվելն ավելի հարմար է, քանի որ դրանք բաղկացած են առանձին կարճ գրություններից՝ Ալֆոնս Ալեի կամ Վուդի Ալենի ամբողջական ժողովածուները, Կաֆկայի կամ Սակիի պատմվածքները, Ժորժ Պերրոսի «Կոլաժները», հին բարի Լարոշֆուկոն և բանաստեղծների մեծ մասը…Բայց անկախ դրանից, կարելի է բացել Պրուստին, Շեքսպիրին կամ Ռեյմոնդ Չանդլերի նամակները, ցանկացած էջում սուզվել ու կարդալ՝ առանց ամենափոքր հիասթափության վտանգի։

Երբ ո՛չ ժամանակ ունես, ո՛չ միջոց՝ Վենետիկում շաբաթ անցկացնելու համար,

ինչո՞ւ քեզ զրկես այնտեղ հինգ րոպեով հայտնվելու իրավունքից։

—9—

Բարձրաձայն կսրդալու իրավունք

Հարցնում եմ նրան.

—Փոքր ժամանակ քեզ համար բարձրաձայն հեքիաթներ կարդո՞ւմ էին։

Նա պատասխանում է.

— Ո՛չ, երբեք։ Հայրս միշտ գործուղումների էր, իսկ մայրս՝ չափազանց զբաղված։

Հարցնում եմ.

— Ուրեմն որտեղի՞ց քեզ այդ կիրքը, որը բարձրաձայն ես կարդում։

Նա պատասխանում է.

— Դպրոցից։

Ուրախանում եմ, որ գոնե մեկը դպրոցին մի փոքր  վաստակ է վերագրում, և ուրախ  բացականչում  եմ.

— Ահա՛, տեսա՞ր։

Նա ասում է.

— Ամենևին։ Դպրոցում մեզ արգելում էին բարձրաձայն կարդալ։ Միայն լուռ, մտքի մեջ․ արդեն այն ժամանակ կար այդպիսի հայեցակարգ։

 Տեղեկատվությունը՝ աչքերից  ուղիղ ուղեղ։ Անմիջական փոխանցում։ 

Արագ ու արդյունավետ։ Եվ ամեն տասը տողը մեկ՝ կարդացածը հասկանալու թեստ։ Վերլուծության ու մեկնաբանության պաշտամունք՝ հենց առաջին իսկ օրվանից։ Երեխաների մեծ մասը վախից խելագարվում էր, ու դա դեռ միայն սկիզբն էր։ Ինչ վերաբերում է ինձ, եթե ուզում ես իմանալ, միշտ ճիշտ պատասխաններ էի տալիս, բայց տուն  հասնելուն պես՝ ամեն  ինչ նորից բարձրաձայն էի կարդում։

— Ինչո՞ւ։

—Հիացմունքի  համար։ Բառերը, որոնք արտասանում էի, սկսում էին գոյություն ունենալ ինձնից  անկախ․ նրանք, իսկապես, ապրում էին։ Եվ հետո, ինձ թվում էր, թե դա սիրո ծնունդն էր։ Թե դա հենց սերն էր։ Միշտ զգացել եմ, որ գրքի հանդեպ սերը գալիս է հենց  իրական սիրուց։

Տիկնիկներիս պառկեցնում էի կողքս՝ անկողնուս մեջ և բարձրաձայն կարդում էի  նրանց համար։ Երբեմն քնում էի գորգի վրա՝ նրանց ոտքերի մոտ։ Ես լսում եմ նրան…Լսում եմ, և թվում է՝ լսում եմ Դիլան Թոմասին՝ հարբած, ինչպես հենց հուսահատությունը, իր գոթական տաճարի ձայնով իր բանաստեղծությունները կարդալիս…

Լսում եմ նրան, և թվում է՝ տեսնում եմ ծեր Դիքենսին՝ նիհար, գունատ, մահվան շեմին, բեմ բարձրանալիս… Նրա անգրագետ մեծ լսարանը հանկարծ քարանում է, և այնպիտի քար  լռություն է  տիրում, որ կարելի է լսել՝ ինչպես է բացվում գիրքը… «Օլիվեր Թվիստ»… Նենսիի մահը… Ահա հիմա, հիմա նա մեզ համար կկարդա։

Լսում եմ, թե ինչպես է Կաֆկան լացելու աստիճան ծիծաղում՝ կարդալով իր «Կերպարանափոխությունը» Մաքս Բրոդին, որը, կարծես թե, ոչ մի կերպ ոչինչ էլ չէր  հասկանում…

Լսում եմ նրան, և աչքերիս առաջ տեսարան է բացվում. Մարտեն դյու Գարը կարդում է Ժիդին իր «Թիբոների ընտանիքը»… Բայց Ժիդը կարծես չի լսում… Նրանք նստած են գետի ափին… Մարտեն դյու Գարը կարդում է, բայց Ժիդը նրան չի նայում… Նրա հայացքը ուրիշ տեղ է, այնտեղ, որտեղ ջրում երկու տղաներ են լողում. կատարյալ գեղեցկություն՝ ջրի մեջ լույսի հագուստ հագած…Մարտեն դյու Գարը բարկանում է, բայց ոչ, նա հիանալի է կարդացել, և Ժիդն էլ ամեն ինչ լսել է… Եվ Ժիդն ասում է նրան, թե, ըստ իրեն, ինչն է լավ ընթերցված հատվածում, բայց, այնուամենայնիվ, գուցե արժե մի փոքրիկ բան փոխել այստեղ կամ  այնտեղ…

Եվ Դոստոևսկին, որ ոչ միայն կարդում էր բարձրաձայն, այլև գրում էր … Դոստոևսկին, հազիվ շունչ քաշելով, գոռում է իր մեղադրական ճառը Ռասկոլնիկովի (կամ Դմիտրի Կարամազովի, չեմ հիշում) դեմ…

Դոստոևսկին, որ հարցնում է Աննա Գրիգորիևնային՝ իր կնոջը և ստենոգրաֆիստին.

— Դե՞, ըստ քեզ, ի՞նչ վճիռ կկայացնեն երդվյալները, հը՞։

— Մեղավո՜ր է։

Եվ նույն Դոստոևսկին, երբ արդեն թելադրել էր իր  պաշտպանական ճառը.

— Իսկ հիմա՞, ինչ։

— Անմեղ է։

Այո՜…

Ի՞նչ կասեր Դոստոևսկին։ Իսկ Ֆլոբե՞րը։

Տարօրինակ է, թե ինչպես վերացավ բարձրաձայն ընթերցանությունը մեր օրերում։

Այլևս իրավունք չունենք՝բառերը զգալու բերանում՝ նախքան դրանք մտքում մշակելը։

Ականջ չունե՞նք։ Երաժշտությո՞ւն չկա։ Թուքը էլ չկա՞։

Բառերն էլ ուրիշ համ չունե՞ն։ Այսինքն՝ ոչինչ էլ չի մնացե՞լ։

Մի՞թե հենց Ֆլոբերը չէր․ «Բովարին» թմբկաթաղանթները պատռվելու աստիճան բարձրաձայն  էր կարդում։ Ուրեմն եթե ոչ նա, ապա ո՞վ պիտի իմանար, որ տեքստի իմաստը ծնվում է բառերի հնչողությունից։ Եթե ոչ նա, ապա ո՞վ այսքան համառորեն  կպայքարեր անհամաձայն ձայների ու բռնակալ ռիթմերի դեմ, ապա ո՞վ պիտի հասկանար, որ իմաստն այն է, ինչ հնչում է, ինչ ասվում է բարձրաձայն։

Ի՞նչ է, հիմա լուռ տեքստե՞ր են մնացել մաքուր հոգիների համար։

Եկեք՛ այստեղ, Ռաբլե՛, Ֆլոբե՛ր, Դոստո՛, Կաֆկա՛,Դիքենս՛, դե՛ եկեք։

Իմաստի մեծն վարպետներ, շտապ այստեղ եկեք ։

Կյանք պարգևեք մեր գրքերին։

Մեր բառերին մարմին է պետք։

Մեր գրքերին՝ կյանք։

Ճիշտ է, հարմար բան է տեքստի լռությունը…Այնտեղ մեռնելու վտանգ չկա։ Այն չի սպառնում մեզ, ինչպես Դիքենսին, որը մահացավ իր հոգնեցուցիչ հանրային ընթերցումներից մեկի ժամանակ։

Երբ լուռ ես կարդում, մնում ես մենակ տեքստի հետ՝ ինքդ քո մտքերի ու մեկնաբանությունների մեջ։ Բառերը հանգիստ են, լռում են մեր գիտակցության «տաքուկ խոհանոցում»։ Ավելին, երբ գիրքը քննադատում ես միայնակ, չես  վախենում, որ այն քեզ կքննադատի, որովհետև հենց ձայնը խառնվում է գործին, գիրքը շատ բան է ասում իր ընթերցողի մասին։

Գիրքը ամեն ինչ ասում է նրա մասին։

Մարդը, ով բարձրաձայն է կարդում, ամբողջովին բացվում է ուրիշների առաջ։ Եթե նա չի հասկանում կարդացածը, նրա խոսքը դատարկ է, և դա լսվում է։ Եթե նա չի ապրում այն, ինչ կարդում է, բառերը մնում են մեռած տառեր, և դա զգացվում է։ Եթե նա «լցնում է» տեքստը իր  ներկայությամբ, հեղինակը անհետանում է․ դա արդեն կրկեսային համար է, և այդ ամենը երևում է։

 Բարձրաձայն կարդացողը «ամբողջովին բաց է» նրանց առաջ, ովքեր լսում են նրան։

Եթե նա իսկապես կարդում է, իր գիտելիքին է ապավինում և կառավարում է իր հաճույքը, եթե համակրում է թե՛ լսարանին, թե՛ տեքստին և հեղինակին, եթե նա կարողանում է մեզ լսելի դարձնել ստեղծագործելու անհրաժեշտությունը՝ արթնացնելով մեր ամենախորքային հասկանալու պահանջը, ապա գրքերը լայնորեն բացվում են, և այն բազմությունը, որը կարծում էր, թե իրեն զրկել են ընթերցելու իրավունքից, գնում է նրա հետևից։

—10—

Կարդացածի մասին լռելու իրավունք

Մարդը տներ է կառուցում, որովհետև ապրում է, բայց գրքեր է գրում, որովհետև գիտի՝ մահկանացու է։

Նա ապրում է մարդկանց մեջ, որովհետև հասարակական էակ է, բայց կարդում է, որովհետև միայնակ է և գիտի դա։

 Ընթերցանությունը նրան ընկերակցում է։ Սրան ոչինչ չի կարող փոխարինել, անգամ ոչ մի ուրիշ ընկերակցություն; Կարդալը մարդուն չի տալիս իր ճակատագրի սպառիչ բացատրությունը, բայց կապում է մարդուն կյանքի հետ՝ փոքրիկ, գաղտնի, անտեսանելի, բայց ամուր հանգույցներով։

Աննշան, գաղտնի կապեր, որոնք նշում են գոյության պարադոքսալ երջանկությունը՝ բացահայտելով կյանքի ողբերգական անլրջությունը։ Ուստի մեր կարդալու պատճառները նույնքան տարօրինակ են, որքան մեր ապրելու պատճառները։ Եվ ոչ ոք իրավունք չունի մեզանից պահանջելու հաշվետվություն այսպիսի անձնական ոլորտում։

Մի քանի մեծահասակներ, ովքեր թույլ տվեցին ինձ կարդալ, միշտ անհետանում էին գրքերի ստվերում և չէին հարցնում, թե ինչ եմ հասկացել։

Իսկ նրանց հետ ես, բնականաբար, կիսում էի իմ կարդացածը։

Կենդանի կամ մահացած, ես նվիրում եմ նրանց  այս էջերը։