Դժվար է Աստված լինելը

Ումբերտո Էկո

Ումբերտո Էկոն՝ Ալեքսեյ Գերմանի «Դժվար է աստված լինել» ֆիլմի առաջին դիտողներից մեկը, այդ մասին էսսե է գրել, որը տպագրել է «Новая газета»-ն, Հռոմի կինոփառատոնում ֆիլմի պրեմիերայի նախօրեին:  

Դժվար է աստված լինել, բայց Գերմանի այս դժնդակ ֆիլմի պարագայում դժվար է լինել նաեւ հանդիսատես:

Ես միշտ եմ ենթադրել ու գրել, որ ցանկացած տեքստ՝ գրական, թատերական, կինոֆիլմի եւ առհասարակ՝ ցանկացած, հասցեագրված է ոմն «հատուկ ընթեցողի»: Առաջին կարգի ընթերցողն ընդամենն ուզում է իմանալ, թե ինչի մասին է պատմությունն ու ինչպե՞ս կավարտվի: Երկրորդ կարգի ընթեցողը, անցնելով առաջին փուլը, կվերընթեցի տեքստն ու կփորձի պարզել, թե ինչպես է այն կառուցված, եւ տեքստում գործածված ի՞նչ պատմողական ու ոճական միջոցներ էին իրեն գերել առաջին ընթերցման ժամանակ:

Սովորաբար երկրորդ ընթերցումը հենց հատկապես երկրորդ ընթերցում է, չհաշված այն դեպքերը, երբ ընթերցանության նպատակը սառը վերլուծությունն է, ինչով զբաղված են բանասերները, բայց ոչ իսկական ընթերցողները: Այսինքն, ուզում եմ ասել, որ  հզոր «Դիլիժանս» ֆիլմի օպերատորական աշխատանքը, մոնտաժը եւ մյուս այլ աշխատանքները կարող է ուսումնասիրել ու վերլուծել  նա, ով առաջին մակարդակում անհանգստանում էր` յոթերորդ հեծյալ գնդին կհաջողվի՞ արդյոք վտանգից փրկել կառքը, ու ողջ կմնա՞ արդյոք «մանուկ» Ռինգոն, որ դուրս էր եկել մենամարտի:

Իսկ Գերմանի ֆիլմի առիթով նշեմ, որ չափազանց բարդ է երկրորդ մակարդակին հասնելը: Հենց հայտնվում ես այդ բոսխյան կտավում, ստիպված ես դեգերել ետնախորշերում, նույնիսկ այնպիսի, որոնք իրական կտավի վրա տեսանելի էլ չեն: Ու դեգերում ես սարսափի հիպնոսի ազդեցության տակ: Կամքի գերբնական ուժ է հարկավոր, որ կարողանաս վերականգնել առաջին մակարդակի ընկալումից դեպի երկրորդն անցնելու համար անհրաժեշտ հեռավորությունը:

Հեղինակն, անկասկած, իր տեքստում տեղադրում է որոշակի էջանիշներ, կարող եմ ասել` բանալիներ, որոնք մեզ հրավիրում են բացելու դեպի այդ երկրորդ մակարդակը տանող դռները: Նկատի ունեմ երկար կադրերի առատ գործածությունը, որոնք առաջացնում են հեռավորությունից (եւ նույնիսկ այլ հարթությունից, կարծես պատկերը մեզ չի էլ վերաբերում) դիտելու զգացողություններ: Բրեխտյան  ինչ-որ մի Verfremdung հնարքի պես է, որը Բրեխտի մոտ ձեւավորվել էր Շկլովսկու «օտարման հնարքի»  մասին մոսկովյան տեղեկատվության ազդեցության տակ:

Բայց ինչպե՞ս կարելի է օտարվել այն ամենից, ինչի մասին պատմում է ռեժիսոր Գերմանը:

Դանթեն, իհարկե, հաղթահարել է դժոխքի ոլորապտույտը (թեպետ առանց Վերգիլիուսի դժվար թե հաջողվեր), բայց մինչ այդ, անցել է բոլոր յոթ շրջանները, մասնավորապես` ոչ որպես վկա, այլ որպես մասնակից, համակված տեղի ունեցող իրադարձություններով, երբեմն անհնարինության աստիճանի վախեցած:

Մոտավորապես նույն վիճակում ես անցա Գերմանի ֆիլմի դժոխքի միջով. եւ ինձ համակում էր սարսափը, որից չհաջողվեց օտարվել: Անհանդուժողականության եւ եղկելի դաժանության արտահայտմամբ հյուսված այդ դժոխքում անհնար է գոյություն ունենալ առանձին, ձեւացնել, թե իբր խոսքը քեզ չի վերաբերում ու «fabula narratur»-ը  քո մասին չէ: Չէ, ֆիլմը հենց մեր մասին է, այն մասին, որ կարող է պատահել մեզ հետ, ու նույնիսկ պատահում է, թեպետ ավելի թույլ դրսեւորումներով: Փոքր-ինչ սոսկալի է ֆիզիկական իմաստով:

Բայց ես պատկերացնում եմ, թե ինչ զգացողություններ կարող են ունենալ մարդիկ, որոնց հասցեագրված է ֆիլմը,- դեռեւս սովետական, ստալինյան ռեժիմից դեռ շատ չհեռացած, բրեժնեւյան ժամանակների: Հենց այդ իրավիճակում է ֆիլմը դարձել ինչ-որ բանի այլաբանությունը, որը մեզանից, իհարկե, սահում-հեռանում է:

Եթե, այնուամենայնիվ, հաջողվում է ձերբազատվել այլ սոսկալի հմայությունից, բացվում են ոլորտներ, որոնք մենք անգիտակցաբար բացահայտել ենք իմացության երկրորդ մակարդակում: Դրանք ֆիլմում օգտագործված կինեմատոգրաֆիական բազմաթիվ արտահատություններն են եւ մոնտաժային որոշ հնարքներ: 

Բայց իսկապես քաջ առողջություն եւ այլաբանության տրաբանությանը հետեւելու հմտություններ են պետք, որոնց տիրապետել են միջնադարյան ընթեցողները, որ գիտեցել են` մի բան ասվում է, նկատի ունենալով լիովին այլ, հակառակ բան (aliud dicitur et aliud demonstratur): 

Մի խոսքով` հաճելի ճամփորդություն դեպի դժոխք: Գերմանի ֆիլմերի համեմատ, Քվենթին Տարանտինոյի ֆիլմերն ուղղակի Ուոլթ Դիսնեյ են:

Թարգմանություն ռուսերենից

Դիտեք աշխատանքային նյութեր ֆիլմից, կուլիմինացիոն տեսարանը և մի հաղորդում ռեժիսորի մասին։