«Ուղևորություն դեպի Անիի ավերակները» ուղեգրության բնագիրը եղել է ռուսերեն. Աբովյանը մտադիր է եղել այս երկը հրատարակել Кавказ լրագրի էջերում, բայց չի հասցրել: Աբովյանը ռուսերեն ինքնագիրը հանձնել է Գ. Ախվերդյանին՝ կարդալու և իր կարծիքը ասելու համար: Ձեռագիրը հայտնաբերվել է 70 տարի առաջ, հայերեն թարգմանել է գրականագետ Արամ Ինճիկյանը: Ուղեգրությունը հեղինակի` Աբովյանի կյանքի կոնկրետ ժամանակահատվածի մասին տեղեկություններ հաղորդելուց բացի, հետաքրքիր է նաև մի քանի առումներով: Աբովյանն իրեն բնորոշ պատկերավոր լեզվով ոչ միայն նկարագրել է Անի տանող ճանապարհին հանդիպող բնակավայրերի մասին, ներկայացրել դրանց անցյալն ու ներկա դրությունը, այլև արժեքավոր տեղեկություններ է փոխանցել հայերի և քրդերի ապրելակերպի, կենցաղավարության մասին: Այս ուղեգրությունը զարմացնում է նաև քաղաքական եզրահանգում-վերլուծություններով և ճշգրիտ կանխատեսումներով:
Հայտնի է, որ Անի մայրաքաղաքի նկատմամբ Խաչատուր Աբովյանը հատուկ վերաբերմունք է ունեցել. Անիի հանդեպ հիացմունքն արտահայտում է նաև «Վերք Հայաստանի» վեպում:
Աբովյանն Անիում եղել է մի քանի անգամ: Առաջին անգամ այցելել է 1837թ.-ին` սենատոր Հանի և նրա տիկնոջ հետ: Երկրորդ անգամ`1847թ. հոկտեմբերի 21-ին. առավոտյան ժամը 8-ին մեկնարկած ճանապարհորդությունը տևել է մեկ շաբաթ` մինչև հոկտեմբերի 28-ը: Ճամփորդական կազմը բավական մեծ է եղել: Նրանց խմբում է եղել նաև արքեպիսկոպոս Հովհաննես Շահխաթունին: Պատմաբան, հնագետ և մատենագետ Շահխաթունին Էջմիածնի Մայր աթոռի տպարանի ու մատենադարանի վարիչն էր: Իր գործունեությամբ նա նպաստել է նաև օտարալեզու հայագիտության զարգացմանը:
Այս ճամփորդության մասին Աբովյանը գրել է. «Յուրաքանչյուրն ուներ իր մարդիկը և ուղեկցորդները. միայն ես՝ խղճուկս, ճանապարհորդում էի ուրիշի հաշվին և ուրիշի ձիով, որ ինձ զիջել էր գավառամասի պետ պարոն ֆոն Վ.-ն»:
«Ուղևորություն դեպի Անիի ավերակները» ուղեգրությունը բաղկացած է 9 հատվածներից, որոնք, ըստ բովանդակության, ունեն տարբեր վերնագրեր.
- Ճամփորդական խորհրդածություններ
- Հիշողություններ Էջմիածնի վանքի մասին
- Պատանեկության տարիների հուշեր
- Ճանապարհ Էջմիածնի միջով դեպի Սարդարաբադի ջրանցքը
- Սարդարաբադի ջրանցքը
- Երեկո Արաքսի հովտում
- Արփաչայը և երեկոն նրա հովտում
- Անիի ճանապարհը
- Մուտքը Անի և այնտեղ գտնվող առարկաները
Ուղեգրությունն սկսվում է հետևյալ տողերով. «Խոսել Անիի մասին, նշանակում է շոշափել Հայաստանի պատմության ամենանրբին տեղը: Այդ քաղաքի անունն անգամ բորբոքում է նույն զգացմունքները, ինչպիսիք յուրաքանչյուր մարդու հոգում արթնացնում են Պալմիրը, Բաբելոնը, Կարթագենը և, վերջապես, Հռոմը, ուր ժողովրդի վեհությունը արյունով է ջերմացած, ուր մարդկային մտքի և արվեստի ստեղծածը թաղված է ժամանակի ճակատագրական հարվածի ծանրության ներքո՝ քայքայման փոշու տակ»:
Աբովյանի լեզուն, ինչ խոսք, պատկերավորման տեսանկյունից հատուկ է, զարմանալի մաքուր ու զուլալ, սրանով հանդերձ՝ տպավորիչ ու գեղեցիկ: Խնդրեմ՝ «…Մենք Անին տեսանք հեռվից, գարնանը, լուսաբացին, երբ նա պարուրված էր կախարդական մշուշով, որպես խորհրդական մի ուրվական»:
Անին Աբովյանին ներկայանում է որպես «անպաշտպան որբ»` Հայաստանի «հավերժորեն պերճախոս հուշարձան»: Անին, ըստ Աբովյանի, իսկական հայի համար սիրելի ու սրբազան է, ուր գոնե մեկ անգամ պետք է «երկրպագել նախնյաց սրբություններն ու ջերմեռանդ արցունքներ թափել»:
Առաջին հատվածը Աբովյանն ավարտում է հետևյալ մտքով, որ հայի տառապանքի հիմքում երկու գործոն է՝ կրոնը և բանականությունը:
Եվ, եթե «Ճամփորդական խորհրդածություններ» հատվածում Աբովյանը Անին համեմատում է Պալմիրայի հետ, ապա հաջորդ` «Հիշողություններ Էջմիածնի վանքի մասին» հատվածում ևս դիպուկ համեմություն է անում՝ Էջմիածինը համեմատելով Հռոմի հետ: «Ե՛վ Հռոմը, և՛ Էջմիածինը՝ հոգևոր իշխանության կրողները, քրիստոնեական հավատի պահպանողներն ու պաշտպանողներն են եղել բոլոր ժամանակներում և դարերում, առաջինը՝ Արևմուտքում, երկրորդը՝ Արևելքում»:
Ու, տեսեք, թե ինչպես է արտահայտվում Աբովյանը հայ եկեղեցու մասին: Մեր եկեղեցին քրիստոնեական հավատը «…պաշտպանում էր բաց ճակատով, արյամբ և իր ամբողջ ուժով, զորեղ կամքով, անօրինակ մի հերոսությամբ, որպիսին հազվադեպ է քրիստոնեական եկեղեցու ամբողջ պատմության մեջ»:
Ըստ Աբովյանի՝ մեր հոգևորականներից շատերը կարող են օրինակ ծառայել քրիստոնյա մյուս ժողովուրդներին՝ իրենց եղբայրակիցներին: Սակայն, ի տարբերություն Հռոմի, մեր եկեղեցին «երբեք չի հնարել ո՛չ պապական կոնդակներ, ո՛չ ինկվիզիցիա, ո՛չ մեղքերի վաճառք, ո՛չ սուրբ գրքի արգելք. իր գիտնականությամբ նա չի խրոխտացել. ընդհակառակը, նա կրթություն է տարածել»:
Հենց Էջմիածինն է փրկել հայ ազգի անունն ու եկեղեցին, և դա, ըստ Աբովյանի, հրաշքի պես մի բան է: Ահա, թե ինչու Էջմիածնին պիտի վերաբերել սրտացավությամբ և խորին հարգանքով. այսպիսի եզրահանգման է գալիս Աբովյանը, միաժամանակ ընթերցողին հորդորելով, որ իրեն չմեղադրի մոլեռանդ հայրենասիրության մեջ, որովհետև այն, ինչ ինքն ասում է՝ ճշմարտություն է և պատասխան է խղճին:
Հաջորդ մի քանի հատվածներում Աբովյանը հետաքրքիր տեղեկություններ է հաղորդում Էջմիածնի վանքի, Սարդարապատի ջրանցքի, Կարա-Կալայի (Սև բերդ), Երվանդակերտի, Սատանի կիրճի, Կողբի, Արփաչայի մասին: «Իսկ Ալագյազը՝ արծաթագլուխ Նոյան լեռան այդ նախանձոտ մրցակիցը, որ վեր է խոյանում նրան դեմ ու դեմ,- առայժմ մրափում է»:
Տեղավայրերը և աշխարհագրական տարածքները ներկայացնելուց զատ՝ Աբովյանն իր խոսքը համեմում է Մովսես Խորենացու «Պատմության» համապատասխան հատվածներով, ինչպես նաև հիշատակում օտար մատենագիրների` Ստրաբոնի, Պտղոմեոսի, Շիկոսի, Ամիանուսի, Ֆլորի աշխատությունները, որոնցում հիշատակություններ կան հայերի մասին:
Ինչ էլ ասելու կամ պատմելու լինի Աբովյանը՝ մի բան կա, որն ակնհայտ է. անսահման սերն ու նվիրվածությունն իր «թանկագին հայրենիքի» հանդեպ: Մի տեսեք՝ ի՜նչ սիրուն ու արժանապատիվ, ինչպես ինքը՝ Աբովյանը կասեր՝ «ճոխ և քնքուշ» է ներկայացրել իր ազգակիցներին. «…արևմտյան Ասիայի այդ փյունիկցիները, որոնք խաղաղության օրերին աշխատասեր են և հեզ, թշնամիների սրերի դեմ՝ արիասիրտ և համբերատար, մտքի և բարոյական ուժերի զարգացման մեջ՝ ճոխ և քնքուշ, ազգային սրբությունների անձեռնմխելիությունը պահպանելիս՝ հպարտ և անընկճելի, և որոնք, վերջապես, կռվախնձոր են եղել բոլոր ժողովուրդների միջև՝ բոլոր դարերում»:
Ճամփորդությունը մոտենում է ավարտին. «…մենք Անիի՜ն ենք մոտենում: Մեր բոլոր զգացմունքները, մեր ամբողջ ուշադրությունը բռնկված էր միայն մի ցանկությամբ, միմիայն մի ուխտով, սրբազան, սքանչելի, ոգեվառ, սրտամորմոք մի ուխտով, և այդ պահին մեր գլխով սրաթռիչ և խորապես խոյացող այն միտքն էր անցնում, թե որքան մեծ են ու պանծալի, անցողական և ունայն աշխարհիս բոլոր բարիքները և ստրկորեն դրանց հետամտող ժողովուրդները»:
Ահա և «ըղձալի ուրվականը»՝ Անին, սքանչելի Անին, շշմեցուցիչ ու շքեղ Անին՝ իր ընդհատակյա քաղաք-լաբիրինթոսով հանդերձ՝ Գեդար-գյալմազը (թուրքերեն բառ է, բառացի նշանակում է հետևյալը. «կգնա՝ չի դառնա»):
«Անհամբերությունից սիրտս թրթռում էր, աչքերս ագահորեն փնտրում էին սիրելի քաղաքը, հարթավայրն ավելի ու ավելի ընդլայնվում էր, հորիզոնը հալվում էր ջինջ, անամպ օդային օվկիանոսի գեղեցիկ կապույտի մեջ, և հանկարծ,- սիրելի՛ ընթերցող, ների՜ր, լեզուս չի համարձակվում բառերով արտահայտել և՛ վեհ, և՛ հուզիչ, և՛ սրտառուչ, և՛ ցավատանջ ու վշտագին իմ բոլոր զգացմունքներն ու տպավորությունները,- և հանկարծ, օ՜ հրաշք, մեզ երևաց խորհրդավոր քաղաքի վիթխարի զանգվածն իր բազմաթիվ գմբեթներով ու զմայլելի ու արտասովոր վիթխարի պարիսպներով»:
Ուղեգրությունն ավարտվում է այսպես. «Բայց ինչո՞ւ բաց անել այն մուտքը և այն վայրը, որտեղ բարձրացել և որտեղ խրախճանել են միլիոնավոր անմահ հոգիներ. ահա՛, դարձյալ, նրանց ստեղծագործությունները, որ ավելի կենդանի, քան լեզուն ու գրիչը, խոսում են այն ամենի մասին, ինչ որ եղել ու անցել է, և անցել է առհավե՜տ…» (ընդգծումը մերը չէ):
Իսկ վերջում` Աբովյանի եզրահանգում-կանխատեսումների մասին: Աբովյանի կարծիքով` քանի դեռ Կովկասում ապրող ժողովուրդներին չի միավորել ընդհանուր շահը, միշտ կռիվներ են լինելու: Եզրահանգում, որն արդիական է նաև մեր օրերում. «Մեր Անդրկովկասը, որպես աշխարհի սկզբից մինչև մեր ժամանակները եղած և այժմ էլ գոյություն ունեցող բոլոր ժողովուրդների հավաքատեղի, որը մինչև ռուսական տիրապետությունը չուներ ո՛չ ընդհանուր կրոն, ո՛չ ընդհանուր քաղաքականություն, հետևաբար և` ո՛չ ընդհանուր շահ, դեռևս երկար ժամանակ կմնա իբրև ամենադժվար, ամենախորամիտ առեղծվածը` նույնիսկ ամենախելացի և ամենափորձառու քաղաքագետի համար»:
Ըստ էության, «տիեզերահռչակ Անին» (բնորոշումը` Արիստակես Լաստիվերցու) Խաչատուր Աբովյանին գրավում էր ոչ միայն և ոչ այնքան իր «զարմանալի ինքնատիպությամբ ու հանճարեղությամբ», կար մեկ այլ պատճառ. նա ընդհանրություններ էր տեսնում իր և Անիի միջև` իր ստեղծագործական կյանքի, ազգանվեր գործունեության հետ կապված դժվարությունները համեմատելով Անի մայրաքաղաքի հետ: Ի՞նչ եք կարծում` ո՞րն է Աբովյանի և Անիի տարբերությունը: Աբովյանի կարծիքով` իր և Անիի տարբերությունն այն է, որ նախախնամությունը հետմահու իրեն օգնելով` գնահատանքի է արժանացնելու իր անձն ու իր լուսավոր գործը և, որ ինքը հավատում է դրան:
Ահա այսպիսի զարմանալի Խաչատուր Աբովյան:
Արդարացված չեմ համարում, որ հանրակրթական-առարկայական ծրագրերն այս երկը շրջանցում են. այն կարող է իր արժանի տեղն ունենալ նախագծային ուսուցման մեջ։ Կարծում եմ` այս երկը ճամփորդական շատ լավ ուղեցույց կարող է լինել Արևմտյան Հայաստան այցելող մեր սովորողների և դասավանդողների համար: Գոնե ինձ հիմա ոգևորում է, «Աբովյանը և Անին» պայմանական վերնագրով տեսադասի նկարահանման գաղափարը:
Աղբյուր՝ Խ. Աբովյան, Երկեր, «Սովետական գրող», Երևան-1984թ., էջ 653-703
Աելիտա Դոլուխանյան «Անի մայրաքաղաքը Խ. Աբովյանի և նրա ժամանակակիցների գնահատմամբ»
Խմբագիր՝ Սուսան Մարկոսյան