Ինչպես սիրել երեխաներին

Բնագիրը

(Ինքնավերլուծության փորձ)

Աստված Սեր է, և հասնելով սիրուն՝ հասնում ես Աստծուն, և Աստված նրա մեջ է։
Սբ․ Հովհաննես առաքյալ

Սիրում եմ կյանքի անիրավներին Սիրով բուժել։
Կենդանի Էթիկա

Պատվիրան․ սիրի՛ր մերձավորիդ․ այն ներդաշնակություն է, տարածություն, ազատություն։ Շուրջդ նայիր, ժպտա։
Յանուշ Կորչակ

Եթե ուսուցիչը գործի հանդեպ միայն Սեր ունի, նա լավ ուսուցիչ է։ Եթե ուսուցիչը միայն Սեր ունի աշակերտի հանդեպ, ինչպես հայրը, մայրը, նա ավելին կլինի այն ուսուցչից, որ կարդացել է բոլոր գրքերը, բայց սեր չունի ոʹչ գործի, ոʹչ էլ աշակերտի հանդեպ։ Եթե ուսուցիչը միավորում է իր մեջ Սերը գործի և աշակերտի հանդեպ, նա կատարյալ ուսուցիչ է։
Լև Նիկոլայևիչ Տոլստոյ։

Սիրի՛ր երեխային։ Սիրի՛ր նրան ավելի ուժգին, քան քեզ։ Հավատա՛, որ Երեխան ավելի մաքուր, լավ, ազնիվ, տաղանդավոր է քեզանից։ Քո մեջ եղած ամեն ինչը տուր երեխաներին, միայն այդ դեպքում Ուսուցիչ կկոչվես։
Վասիլի Ալեքսանդրովիչ Սուխոմլինսկի

Սիրո մեջ Երեխան կրկնակի շատ հասունության աղբյուր է գտնում։
Իոհան Հենրիխ Պեստալոցցի

Հարգելի գործընկեր

«Ինչպես սիրել երեխային» հարցը մանկավարժության համար հավերժական է։ Բայց ոչ թե ակադեմիական գիտություն համարվող մանկավարժության, այլ գիտության ու բարձր արվեստի, կյանքի էության, ոգու վիճակի յուրատեսակ միասնություն ընկալվող մակավարժության համար։ Ցավալի է, որ մանկավարժական գիտությունը չի ձգտում միավորվել մանկավարժական արվեստի հետ նրա համար, որ այդ հիմքի վրա դառնա մեր հասարակության առաջադիմական զարգացման հզոր շարժիչ ուժը։
Բայց առավել ցավալի է, երբ նա կատարելապես հակառակ է դաստիարակության այն արվեստին, որի հիմքում ընկած է անսահման սերը երեխաների հանդեպ։ Մենք չենք կարող լուծել մարդասիրական մանկավարժության մեր կենսական հրատապ խնդիրները, եթե հազար անգամ չվերադառնանք նրան, թե ինչպես պետք է դպրոցում սիրել երեխային։ Կրթական տարածությունը պետք է լեփ լեցուն լինի երեխաների, աշակերտների հանդեպ դաստիարակների և ուսուցիչների հոգևոր, իմաստուն, ոգեշնչող, անձնազոհ սիրով։
Մարդասիրական մանկավարժության համար սա աքսիոմա է։
Բայց հարակավոր է հասկանալ նաև՝ ինչպե՞ս, հենց ինչպե՞ս սիրել երեխաներին և յուրաքանչյուր Երեխայի, որ սերը դառնա դաստիարակության ամենաիրական ու բարի ուժը։ Որքան ուսուցիչ ու դաստիարակ կա երկրագնդի վրա, այդքան պատասխան կարող ենք ստանալ այդ «ինչպե՞ս» հարցին։ Եթե մեզանից յուրաքնաչյուրը հազար անգամ վերադառնար երեխաների հանդեպ իր սիրո որակի իմաստավորմանը, ես կարծում եմ՝ մենք կհասնեինք մանկավարժական սիրո իմաստնությանը։ Հավանաբար հենց դա էլ մեզ համար կդառնար մեր մասնագիտական բարձրագույն նվաճումը։
Ես շատ անգամ եմ կարդացել Յանուշ Կորչակի «Ինչպես սիրել երեխային» գիրքը, ընթերցում ու վերընթերցում եմ Վասիլի Ալեքսանդրովիչ Սուխոմլինսկու «մանիֆեստը»՝ «Ինչպես սիրել երեխաներին»։ Եվ խորհելով այս մտածողների գաղափարների վրա՝ որոշեցի զննել իմ ներքին աշխարհը և զբաղվել ինքնավերլուծությամբ։

Իմ սիրո ակունքները
Զգում եմ, որ պետք է գլուխ հանեմ Մանկավարժական Սիրո հզորության էությունից։ Այն ներթափանցել է իմ մեջ ոչ շեփորահարությամբ ու թնդյունով, ոչ մանկությունից կամ առաջին հայացքից, այլ աննկատ՝ առանց ժամ ու պատարագի։
Ես գիտեմ միայն, որ կար ժամանակ, երբ Մանկավարժական Սերը իմ մեջ չկար։
Գուցե ավելի լավ է ասել այսպես․ ես չէի զգում, չէի ենթադրում, որ ծնվել է այդ Սիրո կայծն իմ հոգում, ծնվել է, որ բռնկի ինձ։ Եթե ես բացահայտեի այդ կայծն իմ մեջ այն ժամանակ, երբ աշակերտ էի, երևի դուրս կնետեի այն իմ միջից ու կհանգցնեի անհապաղ։
Բայց հիմա գիտեմ, այն մնացել է իմ մեջ։ Եվ դա՝ Մանկավարժական Սերը, այդ չքնաղ հուրը, առաջնորդում է ինձ։ Նա է իմ կյանքին իմաստ տալիս, նա է զարդարում իմ գիտակցությունը, իմ կյանքը։ Հենց նա է ստիպում շտապել երեխաների մոտ, ուրախանալ նրանցով ու կարոտել նրանց, շփվել ուսուցիչների հետ, գրքեր գրել, կատարելագործել իմ մեջ եղած ամեն ինչ՝ ևʹ բնավորությունը, ևʹ գիտելիքը, ևʹ մանկավարժական արվեստը։
Բայց ի՞նչ է այդ Մանկավարժական Սերը, Ուսուցչական Սերը։ Մի՞թե քիչ է երեխային մայրական Սերը, ծնողական Սերը, ինչի՞ն է պետք նաև Ուսուցչականը։
Եվ ինչո՞ւ մանակավարաժական գիտությունը (անգամ հոգեբանականը) ոչ միայն Մեծ Սիրո, այլև պարզապես սիրո մասին չի սիրում խոսել։ Մանկավարժական բոլոր դասագրքերը՝ հին, նոր, որոնցում պիտի արտացոլված լինեն գիտության նվաճումներն ու ապագա ուսուցիչներ պատրաստելու հոգսը, երեխաների նկատմամբ Սիրո մասին լռում են, ասես բերանները ջուր են առել։ Ի՞նչ է Սերը, ուսուցիչը պե՞տք է արդյոք սիրի երեխաներին, պե՞տք է իմանա, թե ինչպես սիրի։ Այս հարցերը դասագրքերի համար գոյություն չունեն։ Եվ ես իմ եզրակացությունն եմ անում․ ուրեմն՝ ինքը՝ գիտությունը, կույր է, եթե չի նկատում Կյանքի նախասկզբնական Էներգիան ամբողջությամբ և կրթության մեջ՝ մասնավորապես։
Բայց Աստված դրա՝ ժամանակակից գիտության հետ։
Ինձ համար գոյություն ունի ավելի վեհ Մանկավարժություն, այն հավերժական է, այն Ապագայից է՝ Բարձրագույն Աշխարհից։ Դա Դասականների՝ Մարկոս Ֆաբիոս Քվենտիլիանոսի, Յան Ամոս Կոմենսկիի, Ժան Ժակ Ռուսսոյի, Յոհան Հենրիխ Պեստալոցցիի, Կոնստանտին Դմիտրևիչ Ուշինսկիի, Յակոբ Սեմյոնովիչ Գոգեբաշվիլիի, Մարիա Մոնտեսսորիի, Յանուշ Կորչակի, Անտոն Սեմյոնովիչ Մակարենկոյի, Վասիլի Ալեկսանդրովիչ Սուխոմլինսկիի Ուսմունքն է։ Սերն է նրանց ուսմունքի հիմքում։ Նրանք ստեղծել են իրենց ուսմունքը նրա համար, որ հաստատեն Սերը՝ որպես Կրթության Հիմնական Օրենք, որից կարելի է դուրս բերել մեթոդներ, սկզբունքներ, դպրոց, դաս, ռեֆորմ և նման բաներ կոչվող ձևակերպումներ։
Ամեն լավի հանդեպ սեր իմ մեջ դաստիարակել են մայրիկը, տատիկը, պապիկը։ Մանկության տարիներին ես չար չեմ եղել, եսասեր չեմ եղել։ Այոʹ, չարաճճի եղել եմ և շատ հուզումներ ու անհանգստություններ եմ պատճառել հարազատներիս։ Բայց ինձ սիրում էին, և ես էլ էի սիրում։
Ես հիշում եմ հորս, որ կամավոր մեկնեց ռազմաճակատ և զոհվեց Ղրիմում Հայրենական մեծ պատերազմի սկզբներին։ Հորս մասին հիշողություններն իմ մեջ նույնպես սեր են սերմանել։
Եվ ընդհանրապես մանկության ու պատանեկության և վերջին շրջանի բոլոր բարի հիշողությունները նույնպես մինչև հիմա ջերմացնում են ինձ, և ես մշտապես հարաբերվում են դրանց հետ։ Դմիտրի Սերգեևիչ Լիխաչովին է պատկանում  «Դաստիարակվել հիշողության բարոյական միջավայրում» իմաստուն միտքը։ Հիշողության բարոյական միջավայրն իմ մեջ մշտապես զբաղվում է դրանով։
Այնքան շատ բան կա, որ սիրել եմ մանկության տարիներին։
Սիրում էի, երբ տատիկը քնից առաջ նստում էր իմ մահճակալի գլխին ու սկսում աղոթք շշնջալ։ Ես սիրում էի տատիկի աղոթքները. նրանք հանգստացնում էին ինձ, շոյում հոգիս։ Ես հիշում էի դրանք, և տասնամյակներ անց ինքս էի կարդում իմ երեխաներին, թոռներին քնից առաջ։ Այդ աղոթքները, որոնց մասին ես, տատիկին բարկացնելով, համարձակվում էի ասել «Աստված չկա, տատիկ, Աստված չկա», դարձան հավատի՝ տասնամյակներ անց իմ մեջ հունդեր գցող սերմերը։
Սիրում էի պապիկի կողքին լինել, երբ նա աշխատում էր խաղողի այգում կամ կիր էր վառում։ Նա լսում էր իմ «գիտական» զրույցները, իսկ ես կուլ էի տալիս նրա իմաստնությունը, ինչպես խաղողի ողկույզները կուլ կտայի, և ամբարում իմ մեջ գեղջուկի նրա փիլիսոփայությունը։ Պապիկն այնպիսի սերմեր նետեց իմ մեջ, որ դրանով իմ աշխարհաճանաչողական սկիզբը դրեց։
Սիրում էի մայրիկի քնքշանքն ու հոգատարությունը։ Նրա քնքշանքը շատ մեղմ էր, չնայած նա ինձ դրանով երես չէր տալիս, իսկ հոգատարությունը նրբազգաց էր ու պահանջկոտ։ Ես հաճախ էի նեղացնում նրան․ տարբեր առարկաներից շատ երկուսներ ունեի։ Ոչ նրանից, որ չէի ուզում սովորել և կամ ծույլ էի։ Այլ որովհետև չէի հասկանում իմ ուսուցիչներին, նրանց բացատրությունները, իսկ նրանք անխղճորեն ինձ երկուսներ էին շարում։
Մայրիկը լալիս էր իմ վատ գնահատականների համար, քանի որ դրանցում տեսնում էր իմ ապագա դատարկությունը։ Սիրտս ցավում էր մայրիկի արցունքների համար։ Ես, իհարկե, փայլուն հասկանում էի, թե ինչքան դժվար է երիտասարդ կնոջ՝ ռազմաճակատում զոհված տղամարդու այրու համար միայնակ դաստիարակել երկու երեխաներին (ես քույր ունեմ՝ ինձանից յոթ տարով փոքր)։ Իսկ նա երազում էր մեզ այնպես դաստիարակել, որ հայրիկը, եթե նրա հոգին տեսնում է մեզ, ուրախանար և հպարտանար մեզանով ու մայրիկով։ Մայրիկի այս հոգատարությունը մի առանձնահատուկ սեր սերմանեց իմ մեջ, սեր՝ պարտքի գիտակցմամբ, նվիրվածության գիտակցմամբ։

Սիրո՞ւմ էին ինձ ուսուցիչները
Դպրոցը ես իհարկե սիրում էի։
Այնտեղ՝ դպրոցում, տեղի էին ունենում իմ կյանքի ամենօրյա իրադարձությունները։ Դրանք տեղի էին ունենում երկար միջանցքներում և մեծ բակի թաքուն անկյուններում, որտեղ կարելի էր չարաճճիություններ անել, հանդիպել ընկերներին, դրոշմանիշներ, լուցկու տուփեր փոխանակել, ընկերություն ամրապնդել, իրարից արտագրել և այլն, և այլն։ Դա կյանք էր, և ես սիրում էի այն։
Դպրոցը, այո, սիրում էի, բայց դա չէր նշանակում, որ սիրում էի նաև իմ ուսուցիչներին, կամ շտապում էի դպրոց միայն նրա համար, որ նրանց տեսնեմ, նրանց հետ շփվեմ։ Պատճառը, որ բացատրում է այդ իրավաիճակը, ես կկոչեի փոխադարձության օրենք․ չէի համակրում իմ ուսուցիչներին, որովհետև զգում էի, որ նրանք էլ չէին համակրում ինձ՝ թույլիս։
Իհարկե, նրանք սիրում էին բոլոր երեխաներին և նրանց մեջ՝ նաև ինձ, բայց այդ սերը նրանց ոչինչ չէր պարտավորեցնում։ Սիրում էին, որովհետև անհարմար էր չսիրելը։ Բայց այն միջոցները, որոնցով նրանք սիրում էին ինձ, կամ համադասարանցիներիս, կամ ընդհանրապես երեխաներին, բոլորովին էլ թույլ չէին տալիս զգալու Ուսուցչական Սերը, ոգեշնչող Սերը, պաշտպանող Սերը։ Նրանք սիրելիներ ունեին՝ այն աշակերտները, որոնք շողոքորթում էին նրանց, միշտ ամեն ինչ կատարում էին, լսում և տաղանդավոր էին։ Բայց դե այդ սերն էլ պայմանով էր․ եթե որևէ մեկը դադարում էր օրինակելի լինելուց կամ իր ընդունակություններով հիասթափեցնում էր, կորցնում էր ուսուցչի սերը։ Հենց այդ բառը՝ «սիրելի», կասկածելի հասկացություն է՝ հեռու Մանկավարժական, Ուսուցչական Սիրուց։
Գիտեի՞ն արդյոք իմ ուսուցիչները ինչպես սիրել երեխաներին և յուրաքանչյուր առանձին Երեխայի։
Կարծում եմ՝ այդպիսի հարց՝ ինչպես սիրել երեխային, ինչպես սիրել քո աշակերտներին, նրանց մեջ չէր առաջացել։
Ինչպե՞ս էին նրանք մեզ սիրում։
Սիրում էին հավակնոտությամբ։
Սիրում էին իրենց շաբլոն գորշ դասերով, անվերջ ձանձրալի տնային առաջադրանքներով ու ստուգումներով, գրատախտակի մոտ կանչելով և նշանակած գնահատականներով. սիրում էին իրենց դյուրագրգիռությամբ ու սպառնալիքներով, ստուգողական աշխատանքներով, սխալների ուղղումներով․ սիրում էին իրենց վիրավորանքներով ու խստություններով, պատիժներով ու ծնողներ կանչելով․ սիրում էին ծրագրեր անցնելով, տոկոսային հասցնելիությամբ, այսպես կոչված գիտակցական կարգապահության պահպանմամբ։ Նրանք այնքան էլ չէին ջանում, որ այս ողջ ուսուցողական շքեղության մեջ մի փոքր հոգի դնեին, մի աննշան հարգանք։ Նկատելի էր, որ շատ ուսուցիչներ ավելի շատ սիրում էին մեզ վրա իշխանություն բանեցնել, քան մեզ սիրել։
Բայց փոխադարձության օրենքը գործում էր անխափան։
Եվ մենք պատասխանում էինք մեր ուսուցիչների այդպիսի սիրուն մեր «սիրով»։ Դրա համար էլ խանգարում էինք դասերը, փախչում դասերից, արտագրում ծածկաթերթիկներից, արտագրում միմյանցից, խորամակություններ էինք անում, խաբում և այլն, և այլն։ Մենք բազում միջոցներ էինք մշակել ինքնապաշտպանության համար։ Միաժամանակ երևան էինք հանում մեր անօգնականությունը, նվաստանում նրանց առաջ, աղաչում վատ գնահատականներ չդնել, ծնողներին չկանչել։

Ես՝ հերոս
1942 թվականից սկսած՝ մեզ աղջիկներից առանձնացրին, և ես դարձա տղաների դպրոցի չորրորդ դասարանի աշակերտ։
Եվ ահա ռուսաց լեզվի դաս է։
Դասարան է մտնում ծեր ուսուցչուհին. նրան վաստակավոր էին կոչում։ Նա դասագրքերի հեղինակ էր։ Նա խիստ, դժգոհ դեմք ուներ։
Մենք կանգնում ենք։
-Բարև ձեզ․․․- արտաբերում է նա ոչ բարեհամբույր տոնով, այլ մի տեսակ սպառնալիքով։ — Հիմա կտեսնենք՝ ինչով եք դուք եկել։
Բոլորը միաբերան ու բարձրաձայն պատասխանում են․
-Բարև՜ Ձեեեե՜զ․․․- և այս պատասխան ողջույնով մեր կողմից նույնպես ուսուցչուհու հետ հանդիպելու, ռուսաց լեզվի կայանալիք դասի հանդեպ ուրախություն չի հնչում։
Ես ուրախ տրամադրություն ունեի, և միաձայն «բարևի» մեջ առանձնանում է իմ «քա-րե-ղեն» արտահայտությունը։ Որտեղի՞ց այդպիսի բան գլուխս մտավ՝ չգիտեմ։
Ուսուցչուհին ապշեց։ Հավանաբար այդպիսի բան նրա հանդեպ ոչ ոք իրեն թույլ չէր տվել։
— Ո՞վ էր, — ահեղորեն բղավեց նա։
— Ես․․․ — ասացի և այնպես էի ուզում ծիծաղել սեփական անպատկառությանս վրա։
Իհարկե, ես այն ժամանակ չէի մտածում, թե ինձ ինչ կպատահի, ավելի ճիշտ՝ նա ինչպես կվարվի ինձ հետ։
Եթե նա ինձ սիրեր Ուսուցչական Սիրով, լրիվ այլ կերպ կվարվեր ինձ հետ։ Բայց նա այնպես բղավեց, որ երեխաները վախեցան։ Նա ինչ-որ ռուսերեն պախարակիչ բառեր ասաց, որոնցից հասկացա․ պետք էր առաջ գալ ու կանգնել անկյունում՝ դեմքով դեպի պատը։
Դա չփչացրեց իմ տրամադրությունը։ Այդ պահին ես շրջվում եմ ու պահը որսալով՝ ծամածռություններ անում։ Երեխաները ծիծաղում են, ես ինձ լավ եմ զգում։
-Դո՛ւրս դասարանից․․․ — հանկարծ բղավեց նա, և անձամբ հրեց ինձ դեպի դուռը։
Դասասենյակը առաջին հարկում էր։ Պատուհանները նայում էին դեպի բակը։ Ես դուրս եմ թռչում բակ։ Այնտեղ մարզական հրապարակն է։ Նետվում եմ դեպի երկաթե աստիճանները, բարձրանում ձողերի վրա ու իջնում ներքև։ Ճոճվում եմ մարզաձողի վրա։
Իմ համադասարանցիները ինձ են նայում։ Գուցե ինչ-որ մեկը ծիծաղում է, նախանձում են։
Ուսուցչուհին նորից կատաղում է։ Կանչում է ուսմասվարին և պահանջում, որ նա ինձ գտնի ու խիստ պատժի։
Նա տանում է ինձ ու պատժում․ պահանջում է կանգնած մնալ իր կաբինետում մնացած ողջ դասի ընթացքում։ Հետո խիստ հանդիմանում է և ուղարկում ինձ դասարան։
Երեխաները շրջապատում են ինձ, հարցնում․
-Ո՞նց ես։
-Ոչինչ, — ասում եմ, բայց ինձ հերոս եմ զգում։
Իմ մեջ ատելություն է ձևավորվում թե՛ ուսուցչուհու և թե՛ ռուսերենի դասերի հանդեպ։

Ես վերաքննություն ունեմ
Ես ավարտում եմ վեցերորդ դասարանը։
Քիմիայի ուսուցչուհին ինձ վերաքննության է թողնում։
Ես աղաչում եմ նրան ինձ երեք նշանակել, խոստանում եմ, որ հետո լավ կսովորեմ։
Ես զգում եմ՝ եթե մայրիկն իմանա, որ վերաքննություն ունեմ, լաց կլինի, նրա համար ամոթ կլինի մտերիմների ու հարևանների առաջ որդու համար։ Ինձ համար ցավալի կլինի տեսնել՝ ինչպես է նա լալիս։ Չեմ ուզում նրան նեղացնել։ Բացի այդ՝ ի՞նչ պիտի ասեմ պապիկին ու տատիկին, որոնց մոտ՝ գյուղում մտադիր եմ անցկացնել ամբողջ ամառը։ Նրանք հպարտանում են ինձանով, ու մեկ էլ՝ եկել է իրենց ծույլիկ թոռնիկը։
Բայց քիմիայի ուսուցչուհին համառում է։
-Դու քիմիայից ոչինչ չգիտես․․․
Ես խորամակություն եմ անում՝ մայրիկից թաքցնելով երկուսս, և մեկնում գյուղ քիմիայի դասագրքով։ Ամեն օր թաքնվում էի խաղողի այգում և անգիր անում պարագրաֆներն ու ֆորմուլաները։
Օգոստոսի վերջին ես հայտարարեցի տատիկին, որ գնում եմ Թբիլիսի։
-Ինչո՞ւ, — զարմացավ նա։ — Մինչև սեպտեմբերի մեկը մի ամբողջ շաբաթ կա․․․
Բայց ես գնացի Թբիլիսի և շտապեցի դպրոց՝ քիմիա հանձնելու։
Քիմիայի կաբինետում ուսուցչուհիս, իմիջիայլոց, բավական գեղեցիկ մի կին, մյուս ուսուցիչների հետ նրբակիրթ զրույց էր վարում։ Ես երկար սպասում եմ։ Վերջապես նա շրջվում է դեպի ինձ ու ասում իր զրուցակցին․
-Պատկերացնո՞ւմ եք, ինչպես է այս ծույլիկի բախտը բերել։ Եթե մինիստրությունը քիմիայի դասընթացը չվերացներ վեցերորդ դասարանում, ես նրան կթողնեի նույն դասարանում։ Բայց ահա ցավալի փաստ, քիմիայի ուսուցումը հիմա սկսվում է յոթերորդ դասարանից․․․
Ես միանգամից չհասկացա, թե որն է խնդիրը, վախեցա։
Իսկ նա արդեն ինձ է ասում․
-Ցավոք, դու փոխադրվեցիր յոթերորդ․․․ Քննություն չի լինի․․․ Բայց ժամանակից շուտ չուրախանաս․․․
Մի՞թե դա Ուսուցչական Սեր է իր աշակերտի հանդեպ։
Փոխադարձության օրենքը ստիպում է ինձ չսիրել այս գեղեցիկ կնոջը։

Ես թաքնվում եմ խոհանոցում
Սա նույնպես վեցերորդ դասարանում է։
Ռուսաց լեզվի ուսուցչուհին (հիմա արդեն մեկ ուրիշը)՝ մի ծեր կին (նա նաև մեր դասղեկն է), սպառնում է, որ ինձ չի փոխադրի յոթերորդ դասարան։
Այո՛, ես ռուսերեն չգիտեմ, ընտանիքում օգտագործելու միջոց չունեմ։ Իսկ դպրոցում ուսուցչուհին միայն ասում է, որ ինձ երկուս կնշանակի։ Ես ջանում եմ անգիր սովորել տեքստերը՝ առանց հասկանալու դրանց իմաստը, բայց դա ինձ չի փրկում։ Արտագրել ստուգողական գրավորների ժամանակ միշտ չէ, որ հաջողվում է, նա կարծես թե միայն ինձ է հետևում, որ «խուլիգանություն» չանեմ։
Ես երկուսներ եմ հավաքում մաթեմատիկայից, ֆիզիկայից, անգլերենից։ Ես, պարզվում է, լրիվ ծույլիկ եմ։
Ի՞նչ է անում իմ դասղեկը։
Նա դասմատյանը դնում է իր սև պայուսակի մեջ և երեկոյան անսպասելիորեն գալիս մեր տուն։
Ես հասկանում եմ՝ դա ի բարին չէ։
-Մարո՛, — ասում է նա մայրիկին, — տղայիդ գործերը վատ են։ Ահա նայի՛ր, — և ցույց է տալիս մատյանում իմ անվան դիմաց թավ գրված թվերը,- երկու․․ երկու․․ երկու․․ երկու․․․երկու․․․ Ի՞նչ անել։ Նա հաջորդ դասարան չի փոխադրվի․․․ Գուցե ուղղորդենք նրան ֆաբրիկա-գործարանային ուսումնարա՞ն։
Նա չի հարցնում, թե մայրիկն ինչպես է միայնակ իրականացնում երկու երեխաների դաստիարակությունը, ինչով է ընտանիքը ապրում, ինչ հիվանդություն ունի, ինչով է տարված որդին, ինչն է նրան խանգարում լավ սովորել․․․
Նա ոտքի է կանգնում ու գնում՝ թողնելով ընտանիքը վշտի մեջ։
Մայրիկը լաց եղավ, նա սրտի հիվանդություն ունի։
Ես ևս անելանելիությունից լաց եղա։
Ինչո՞ւ ոչ ոք չի ուզում օգնել ինձ։
Կարո՞ղ էի ես սիրել այդպիսի ուսուցչուհուն։ Իսկ առանց սիրո ինչպե՞ս յուրացնեմ ռուսաց լեզուն։

Ստուգողական ուսուցչի համար
Նրան դասարանում ոչ ոք չէր սիրում, քանի որ նա ինքը մեզ չէր սիրում․ երբեք չէր պաշտպանում մեզ, միայն պարսավում էր ու վախեցնում, մեր «արարքները» հասցնում էր տնօրենին, անցկացնում էր խիստ ստուգողականներ, շատ երկուսներ էր դնում և մեզ բթամիտներ կոչում։ Մենք ռուսաց լեզուն շատ դժվարությամբ էինք յուրացնում, բացի այն սովորողներից, որոնց ընտանիքներում տիրապետում էին ռուսերենին։ Երեխաները դեմ չէին ցանկացած դեպքում նրան իրենց «ծառայությունները» նույն ձևով մատուցելուն։
Սա պատահել է յոթերորդ դասարանում։ Նա դժգոհ գալիս է դասի, սեղանի վրա նետում ստուգողական տետրերի տրցակը և բորբոքված ասում, որ մենք չենք հաղթահարել ստուգողականը, և որ մենք բոլորս մտավոր հետամնացներ ենք։
Սկսում է սխալների ուղղման աշխատանքը։
-Գոգի, կանգնի՛ր։ — Գոգին մեր մեջի ամենալավ գիտակն է ռուսերենից, նա հազվադեպ էր սխալներ անում ստուգողականներում։
Գոգին հնազանդորեն կանգնում է և պատրաստ է՝ լսելու ուսուցչի կշտամբանքները։
-Ասա, ինչպե՞ս է գրվում «իզուր» բառը։
Գոգին պատասխանում է ընդգծված պարզությամբ․
-«Իզուր» բառը գրվում է միասին․․․
-Իսկ ինչպե՞ս ես գրել ստուգողականում, — ուսուցչի տոնը նշանակում է․ «Ինչպե՞ս չես ամաչում»։
-Ես ստուգողականում «իզուր» բառը գրել եմ առանձին՝ «ի զուր»․․․
-Իսկ մի՞թե ես չեմ բացատրել ձեզ, թե ինչպես է գրվում այդ բառը։
-Այո, Դուք բացատրել եք, բայց ես այնուամենայնիվ սխալ եմ գրել․․․
-Դրա համար էլ քեզ «երկուս»․․․
-Բայց Դուք չհարցրիք, թե ինչու եմ սխալ գրել․․․
-Եվ ինչո՞ւ։
-Ես սխալ եմ գրել՝ Ձեզ ստուգելու համար։
-Ի՞նչ։
-Այս անգամ Դուք կարողացել եք․ գտել եք իմ սխալը, և ես Ձեզ «գերազանց» եմ
շանակում։
-Ի՞նչ ես դուրս տալիս։
-Նախորդ ստուգողականներում, — հանգիստ շարունակում է Գոգին, — Դուք չէիք գտել իմ երեք սխալները, որոնք ես մտածված թույլ էի տվել՝ Ձեզ ստուգելու համար, և ես Ձեզ երեք «երկուս» եմ դրել․․․ Ասացեք, ինչպե՞ս է գրվում․․․
-Ինչպե՞ս ես համարձակվում, անպատկա՛ռ․․․
-Եթե ես անպատկառ եմ, ապա համարձակվում եմ․․․ Բայց այս անգամ Դուք մի երկուս էլ եք ստանում կոպտելու համար։
-Դո՛ւրս դասարանից։
-Եվս մի «երկուս»՝ Ձեր պահվածքի համար։
-Կորի՛ր։

Անգլերեն՝ վրացերեն տառերով
Անգլերենի ուսուցչուհու մասին։
Նա բավական երիտասարդ, գեղեցիկ կին էր։
Խիստ, նյարդային, դժգոհ։
Մեզ անգլերենի առաջին դասերն է տալիս։
Ինձ երկուս է նշանակում։ Ինչո՞ւ։ Ուզում եմ հարցնել, բայց նա կարող է բղավել ինձ վրա, կոպտել։ Նա այդպիսին է։ Հաջորդ անգամ նորից երկուս է դնում։ Դասի վերջում կանչում է իր մոտ ու կամաց ասում․
-Դու լավ տղա ես, ես չեմ ուզում քեզ թողնել նույն դասարանում, կրկնուսույցի մոտ պարապիր․․․
Մայրիկն իմանում է նրա տան հասցեն, և մենք այցելում ենք նրան։
Սկզբից՝ «ոչ, ոչ», իսկ հետո համաձայնում է ինձ մասնավոր դասեր տալ։
Շաբաթը երկու անգամ ես գնում եմ նրա տուն։ Մենք բացում ենք դասագիրքը և վրացերեն տառերով անգլերեն տեքստի տակ գրում տառադարձումը։ Դուրս է գալիս, որ անգլերեն տեքստը կարդում եմ վրացերեն տառերով։ Դասերի ժամանակ, երբ նա ինձ կանչում էր գրատախտակի մոտ, ես այդպես էլ անում էի, և երկուսների փոխարեն նա ինձ երեքներ, երբեմն էլ չորսեր էր նշանակում։
Նա խստորեն զգուշացրել էր ինձ, որ դասարանում բերանբացություն չանեմ և ոչ մեկին չասեմ, թե ում մոտ եմ մասնավոր պարապում։
Մայրիկի խղճուկ թոշակը ամիսը մեկ անգամ ես տալիս էի նրան, իսկ դա տեղի էր ունենում 1944 թվականին։
Նա գոհ էր ինձանից, մյուս ուսուցիչներին ասում էր, որ ես ընդունակ աշակերտ եմ։

Իհարկե, ես չէի կարող սիրել նրան։