-12-
Անվճար։ Հենց այդպես էլ զգում էր նա։ Նվեր։ Մի պահ՝ բոլոր պահերից դուրս։ Ամեն ինչին ու ամենքին հակառակ։ Գիշերվա հեքիաթը նրան ազատում էր օրվա ծանրությունից։ Խարիսխները հանում էին։ Նա սլանում էր հոսանքին համընթաց՝ անասելի թեթևացած, որտեղ հողմը մեր ձայնն էր։ Ճանապարհորդության համար նրանից ոչինչ չէին պահանջում, ոչ մի մետաղադրամ, ոչ մի փոխհատուցում։ Դա նաև պարգև չէր։ (Օ՜հ, այդ պարգևները… Որքան ջանք էր պետք, որ արժանանայիր դրանց)։ Այստեղ ամեն ինչ պատկանում էր ազատության թագավորությանը։
Ազատությունը՝ արվեստի միակ արժույթը։
-13-
Ի՞նչ պատահեց ի վերջո մեր մտերմությանն ու նրան, որ հիմա համառում է գիրք-ժայռի առաջ, մինչ մենք փորձում ենք նրան հասկանալ (այսինքն՝ մեզ մխիթարել)՝ մեղադրելով դարին ու հեռուստացույցին, որը գուցե մոռացել ենք անջատել։ Ուրեմն հեռուստացույցի՞ մեղքն է։
Քսաներորդ դարը ՝չափազանց «տեսանելի՞»։ Տասնիններորդը՝ չափազանց նկարագրակա՞ն։ Այդ դեպքում՝ ինչո՞ւ ոչ տասնութերորդը՝ չափազանց բանական, տասնյոթերորդը՝ չափազանց դասական, տասնվեցերորդը՝ չափազանց վերածննդյան, Պուշկինը՝ չափազանց ռուս, իսկ Սոֆոկլեսը՝ չափազանց մեռած։ Ասես թե՝ մարդու և գրքի միջև խզումը դարերի կարիք չուներ։
Բավական է ընդամենը մի քանի տարի։
Մի քանի շաբաթ։
Թյուրիմացության գեթ մի պահ։
Այն ժամանակ, երբ մենք, նստած նրա մահճակալի մոտ, պատմում էինք Կարմիր Գլխարկի կարմիր շորի մասին, մանրամասնորեն նկարագրում նրա զամբյուղի պարունակությունը, չէինք մոռանում ոչ մութ անտառը, ոչ էլ տատիկի՝ հանկարծակի այդքան մորթոտված ականջները, ոչ էլ՝ «Քաշիր պարանն ու դուռը կբացվի» կախարդական խոսքերը… Ինչ-որ չեմ հիշում, որ մեր նկարագրությունները նրան չափազանց երկար էին թվում։ Դրանից հետո դարեր չեն անցել։ Պարզապես այն հոսող պահերը, որոնք կոչում ենք «կյանք», մենք ինքներս վերածեցինք հավերժության՝ առաջնորդվելով անսասան մի սկզբունքով՝ «Պետք է կարդալ»։
-14-
Այստեղ, ինչպես ամենուր, կյանքն իրեն զգացնել տվեց՝ մեր հաճույքի «մաշումով»։ Մի ամբողջ տարի հեքիաթներ պատմել նրան մահճակալի մոտ, օ՜, այո՛։ Երկո՞ւ տարի՝ թո՛ղ լինի։ Երեք՝ եթե հարկ է։ Եթե ամեն երեկո մեկը հաշվենք, ստացվում է 1095 հեքիաթ։ Ա՜յ քեզ թիվ։ Եվ հետո… Լավ, թող լինի քառորդ ժամ՝ հեքիաթի համար…Բայց կա նաև դրան նախորդող պահը։ Ի՞նչ պատմեմ այսօր։ Ի՞նչ կարդամ նրան։ Ստեղծագործական տառապանքները դարձան առօրյայի մի մասը։Սկզբում նա ինքն էր հեշտացնում մեր գործը։ Ուներ իր նախասիրությունները. մեզնից պահանջում էր ոչ թե պարզապես մի հեքիաթ, այլ նույն հեքիաթը։
— Էլի։ Եվս մեկ անգամ Մատնաչափիկը։
— Բայց սիրելի՛ս, չէ՞ որ միայն Մատնաչափիկը չէ, աստված իմ, կա նաև…
Մատնաչափիկն ու վերջ։
Ո՞վ կմտածեր, որ մի օր մենք կարոտով կհիշենք այն երջանիկ ժամանակները, երբ նրա՝ անտառի միակ բնակիչը Մատնաչափիկն էր։ Հիմա մնում էր միայն ինքներս մեզ մեղադրել՝ ինչո՞ւ սովորեցրինք բազմազանությանը, ինչո՞ւ տվեցինք ընտրության հնարավորություն։
— Ո՛չ, էդ հեքիաթն արդեն պատմել ես։
«Ի՞նչ պատմել» հարցը դարձավ բավականին նկատելի գլխացավանք։ Մենք մեզ խոստանում էինք առաջիկա շաբաթ օրը մտնել գրախանութ, փորփրել մանկական բաժինը։ Բայց շաբաթ առավոտյան որոշում էինք, որ դա կթողնենք հաջորդ շաբաթվան։
Նրա համար այդ սպասումը սուրբ էր, իսկ մեզ համար արդեն դարձել էր կենցաղային հոգս։ Թեկուզ մանրուք, բայց ավելացած մյուս՝ ավելի լուրջ հոգսերին։ Մանրուք, թե ոչ, բայց երբեմնի հաճույքից վերածվել էր պարտականության։ Արդյո՞ք պիտի զգոն լինեինք։ Այո՛։ Բայց չէինք զգոնացել։ Փոխարենն սկսեցինք բողոքել ու բունտ անել։
-Ինչո՞ւ ես։ Բա դու՞։ Ների՛ր, բայց այս երեկո պատմելու ես դու։
-Դու գիտես, որ ես երևակայությունից զուրկ եմ…
Ցանկացած հարմար առիթից օգտվելով՝ մենք փորձում էինք պատմելու պարտականությունը փոխանցել մեկ ուրիշ ձայնի՝ հորեղբոր, զարմիկի, հյուրի, հարևանի։ Ձայնի, որը դեռ չէր հոգնել, որին դեռ հաճելի էր պատմելը։ Բայց այդ նոր ձայնը հաճախ շփոթվում էր ունկնդրի խստապահանջությունից։
-Տատիկը նման բան չի ասել։
Մենք դիմեցինք ոչ այնքան պատվավոր խորամանկությունների։ Չէ՞ որ ոչ մեկը, անգամ մենք, ապահովագրված չէր գայթակղությունից՝ դուրս բերել վաճառքի այն արժեքը, որ ունեցել էր նրա համար երեկոյան հեքիաթը։
-Եթե շարունակես, այս երեկո հեքիաթ չի լինի։
Մենք հազվադեպ էինք «իրականացնում» այս սպառնալիքը։
Բարձր ձայնով հանդիմանելը կամ աղանդերից զրկելը մեծ հետևանքներ չունեին, բայց նրան քնելու ուղարկել՝ առանց հեքիաթի, կնշանակեր նետել նրան գիշերվա անասելի մթության մեջ։ Եվ հետո… Մենք կբաժանվեինք՝ առանց իսկապես միասին լինելու։ Անհանդուրժելի պատիժ՝ և՛ նրա, և՛ մեզ համար։ Սակայն սպառնալիքը, այնուամենայնիվ, հնչում էր…
Հազվադեպ, մատների վրա հաշված անգամներ․ չարժեր նույնիսկ խոսել այդ մասին։
Ի՞նչ արած… Հոգնածություն, գայթակղություն՝ գոնե մի անգամ այդ քառորդ ժամը տրամադրել ուրիշ բանի՝ տնային գործի, ուղղակի լռության կամ մեզ համար ընթերցելուն։ Մեր ներսի հեքիաթասացը շնչահեղձ էր լինում։ Պատրաստ էր փոխանցելու ջահը, ում պատահի։
-15-
Դպրոցը հասավ ճիշտ ժամանակին։
Նա իր ձեռքը վերցրեց ապագան։
Կարդալ, գրել, հաշվել… Սկզբում նա լցված էր անկեղծ խանդավառությամբ։
Մի՞թե մասնիկները, կեռիկները, շրջանակներն ու պոչիկները միասին տառեր են ստեղծում։ Հիանալի է։ Իսկ տառերը՝ վանկեր, վանկերը՝ բառեր… Նա չէր դադարում հիանալուց։
Իսկ որոշ բառեր էլ արդեն ծանոթ էին։ Կրկնակի հրաշք։ Օրինակ՝ «մամա» բառը՝ m-а-m-а։ Պոչիկ, երկու կեռիկ, շրջանակ, կեռիկ, նորից պոչիկ, երկու կեռիկ, ևս մի շրջանակ ու կեռիկ, և ստացվում է «մամա»։
Ինչպե՞ս չհիանալ ու չզարմանալ։
Փորձենք պատկերացնել այդ պահը։ Նա վաղ արթնացավ։ Դուրս եկավ տնից մոր հետ՝ աշնանային ձյունախառն անձրևի տակ (այո՛, ձյունախառն անձրև, և լույսը հազիվ էր նշարվում, ինչպես լքված ակվարիումում․ չխնայենք մթնոլորտային դրամատիզմը)։ Դեպի դպրոց էր գնում՝ դեռ փաթաթված իր անկողնի ջերմության մեջ, շոկոլադի համը՝ բերանում, ամուր սեղմած մոր ձեռքը, արագ քայլերով՝ երկու քայլ՝ մոր՝ ընդամենը մեկ քայլի դիմաց։ Դպրոցական պայուսակը թեթև ճոճվում էր մեջքին։ Եվ ահա՝ դպրոցի դարպասները, արագ համբույրը, ասֆալտապատ բակը, սև ու բարձր շագանակենիները, առաջին դեցիբելները…
Նա կա՛մ կուչ էր գալիս աստիճանների վրա, կա՛մ անմիջապես նետվում խաղի մեջ, երբ ինչպես պատահեր։ Իսկ հետո բոլորը նստած են փոքրիկ սեղանների շուրջ՝ լուռ ու անշարժ, ամեն մի մկան լարված՝ փորձելով ենթարկել իրենց «փետուրը», որը սահում էր ցածր առաստաղով միջանցքի՝ տողի վրայով։
Լեզուն՝ դուրս գցած, մատները՝ սեղմած, ձեռքը՝ կաշկանդված… Կեռիկներ, ձողիկներ, պոչիկներ, շրջանակներ ու կրկին կեռիկներ…
Այժմ նա հեռու է, շատ հեռու մայրիկից՝ խորասուզված այն տարօրինակ մենության մեջ, որ կոչվում է ջանք։ Իսկ շուրջը՝ նույն ջանքին լծված միայնակներ՝ լեզուները դուրս գցած։ Եվ ահա՝ առաջին տառերի շարքերը… «Ա»-ի շարքեր… «Մ»-ի շարքեր… «Տ»-ի շարքեր… (ահա ու փորձություն՝ այդ հորիզոնական գծով, բայց դա դեռ մանրուք է՝ համեմատած «ֆ»-ի կրկնակի պտույտի հետ․․․)
Քայլ առ քայլ դժվարությունները հաղթահարվում են… Եվ ահա, տառերը, կարծես մագնիսացած, իրար են կապվում՝ կազմելով վանկեր… «Մա»-ի շարքեր… «Պա»-ի շարքեր… Իսկ վանկերը՝ իրենց հերթին…
Մի խոսքով, մի գեղեցիկ առավոտ կամ գուցե կեսօրից հետո, երբ ականջներում դեռ ճաշարանի աղմուկն էր հնչում, նա տեսնում է, թե ինչպես սպիտակ թղթի վրա՝ հենց իր առջև, լուռ ծաղկում է մի բառ՝ մամա։ Իհարկե, նա այդ բառը բազմիցս արդեն տեսել էր գրատախտակին ու ճանաչել, բայց հիմա՝ այստեղ, իր աչքերի առաջ, իր իսկ ձեռքով գրված… Սկզբում վարանելով՝ նա կարդում է վանկ առ վանկ.
-Մա… մա…
Եվ հանկարծ․
-Մամա։
Հաղթական բացականչությունն ազդարարում էր մեծագույն ինտելեկտուալ ճամփորդության իրականացումը, որը կարող էր համեմատվել Լուսնի վրա առաջին քայլը դնելու հետ։ Անսահման գծագրական քաոսից դեպի մի նշան, որ խտացնում է ողջ զգացմունքը։ Կեռիկներ, շրջանակներ, պոչիկներ… ԵՎ հանկարծ՝ մամա։ Ճիշտ է, այդ բառը գրված է այնտեղ՝ իր առջև, բայց ծնվել էր հենց իր ներսում։ Եվ սա պարզապես վանկերի շարք չէ, ոչ էլ պարզապես բառ, ոչ էլ միայն հասկացություն, ոչ էլ ուղղակի ինչ-որ մի մայր… Սա իր մայրն է։ Մոգական կերպարանափոխություն, որն ասում է անհամեմատ ավելին, քան ամենավստահելի լուսանկարը։
Իսկ դրա համար… Ընդամենը կեռիկներ, շրջանակներ… Բայց այդ շրջանակներն ու կամուրջները հանկարծ և ընդմիշտ դադարում են պարզապես նշաններ լինելուց։ Նրանք այլևս դատարկ նշաններ չեն. դարձել են ներկայության, ձայնի, բույրի, ձեռքերի, ծնկների, անվերջ մանրուքների ու մի ամբողջության նշաններ հարազատ և միանգամայն օտար այն պարզ նշաններից, որոնք նա շարել էր տողերի վրա, դասարանի չորս պատերի մեջ…
Փիլիսոփայական քարն է սա։
Ո՛չ՝ ավել, ո՛չ՝ պակաս։
Նա հենց նոր հայտնաբերեց փիլիսոփայական քարը։
-16-
Այսպիսի կերպարանափոխությունից, կարելի է ասել, չեն ապաքինվում։ Նման ճանապարհորդությունից մարդ չի վերադառնում առաջվանը։ Յուրաքանչյուր ընթերցման հիմքում, որքան էլ որ այն ճնշված լինի, միշտ կա ընթերցանության հաճույքը։ Եվ այս ալքիմիական վայելքը իր էությամբ չի վախենում հեռուստատեսային պատկերից՝ նույնիսկ ամենօրյա հեղեղի տեսքով։ Եվ եթե երբևէ ընթերցանության հաճույքը կորել է (եթե, ինչպես ասում են, որդիս, դուստրս, այսօրվա երիտասարդությունը չի սիրում կարդալ), ապա այն շատ հեռու չի գնացել։
Ուղղակի մի փոքր մոլորվել է։ Եվ այն վերադարձնելն ամենևին դժվար չէ։ Պարզապես հարկավոր է իմանալ, թե որ ճանապարհին որոնել այն։ Դրա համար հարկավոր է թվարկել մի քանի ճշմարտություններ, որոնք ոչ մի կապ չունեն երիտասարդության վրա ժամանակակից աշխարհի ազդեցության հետ։ Ճշմարտություններ, որոնք վերաբերում են միայն մեզ… Մեզ, ովքեր պնդում են, թե «սիրում են կարդալ», և համարում են իրենց պարտքը մյուսներին էլ ստիպել կիսել այդ սերը։
-17-
Եվ այսպես, դեռ հիացմունքից խանդավառ՝ նա տուն է վերադառնում հպարտ ու, թերևս, նույնիսկ երջանիկ։ Նա ցուցադրում է մատներին մնացած թանաքի բծերը՝ ասես դրանք շքանշաններ լինեն։ Քառագույն գնդիկավոր գրիչի ստեղծած սարդոստայնը նրա պատվո զարդն է։ Երջանկությունը դեռևս հաղթահարում է դպրոցական կյանքի առաջին դժվարությունները՝ անբացատրելի երկար օրեր, ուսուցչուհու պահանջներ, ճաշարանի աղմուկ ու իրարանցում, հուզական առաջին տագնապներ։ Նա տուն է գալիս, բացում է պայուսակը, հպարտորեն ցուցադրում իր նվաճումները, կրկնում սուրբ դարձած բառերը (եթե ոչ «մամա», ապա՝ «պապա» կա՛մ «քաղցրավենիք», կա՛մ «կատու», կա՛մ իր անունը…) Դրսում նա չի դադարում կրկնել հզոր գովազդային վահանակների ուղերձները՝ RENAULT, SAMARITAINE, VOLVIC, CAMARGUE, բառեր, որոնք ասես ընկնում են երկնքից, և որոնց գունավոր վանկերը պայթում են նրա բերանում։ Ոչ մի լվացող միջոց չի վրիպի այս գաղտնագրերի որսորդի աչքից։
-Հիանալի սպիտակացնող միջոց։ Ի՞նչ է սա նշանակում։
Որովհետև հարցեր տալու պահը հասունացել է։ Եկել է ժամանակը հասկանալու ամենակարևոր բանը։
-18-
Ինչն էր մեզ կուրացրել: Գուցե նրա խանդավառությո՞ւնը: Համոզմո՞ւնքը, որ բավական է երեխան ուրախանա բառերով, որպեսզի գլուխ հանի գրքերից։ Կամ որ ընթերցելու կարողությունը զարգանում է ինքնաբերաբար, ինչպես ուղղաձիգ քայլելը կամ խոսելը՝ մեր տեսակին հատուկ մի այլ «արտոնություն»։ Ինչ էլ որ լինի, դա այն պահն է, երբ մենք որոշեցինք դադարեցնել մեր երեկոյան ընթերցումները։
Դպրոցը սովորեցնում էր նրան կարդալ, նա տարվել էր դրանով․ կյանքի շրջադարձային պահ, ինքնուրույնության հերթական աստիճան, ինչպես ժամանակին առաջին քայլերը։ Ահա, թե ինչ ենք մենք մեզ ասել, շատ անորոշ, գուցե իրականում չենք էլ ասել, քանի որ այնքան բնական էր թվում այս իրադարձությունը, ինչպես անխափան կենսաբանական էվոլյուցիայի մեկ այլ փուլ։
Հիմա նա «մեծ» էր, կարող էր ինքնուրույն կարդալ, միայնակ քայլել նշանների տարածքում…Եվ վերջապես վերադարձնել մեզ մեր ազատության տասնհինգ րոպեն։ Նրա նորաթուխ հպարտությունը շատ բան չարեց մեզ հակառակվելու համար։ Նա մտնում էր անկողին, ծնկներին՝ բացված «Բաբար»-ը, իսկ ունքերի արանքում՝ խիստ կենտրոնացման ծալք. նա կարդում էր։ Հանգստացած այս պանտոմիմայով՝ մենք հեռանում էինք սենյակից՝ չհասկանալով կամ էլ չցանկանալով խոստովանել, որ երեխան նախ սովորում է ոչ թե հենց գործողությունը, այլ դրա արտաքին դրսևորումը։ Եվ եթե նման ցուցադրությունը երբեմն կարող է օգնել ուսուցմանը, ապա նախևառաջ ինքն իրեն հանգստացնելու և մեզ հաճոյանալու համար։
-19-
Ո՛չ, մենք չենք մոռացել մեր ծնողական պարտականությունները, ոչ մի նման բան։ Մենք նրան դպրոցի հույսին չէինք թողել։ Ընդհակառակը, մենք ուշադիր հետևում էինք նրա առաջընթացին։ Ուսուցչուհին մեզ ճանաչում էր որպես հոգատար ծնողների, ովքեր երբեք բաց չեն թողնում ծնողական ժողովները, միշտ պատրաստ են համագործակցության։ Մենք օգնում էինք աշակերտին տնային աշխատանքներում։ Եվ հենց որ ընթերցման ըմթացքում ի հայտ եկան առաջին իսկ նշանները ՝ վկայելով, որ նա սկսում է շնչհեղձ լինել, մենք ցուցաբերեցինք հաստատակամություն. նա պետք է անպայման օրական մեկ էջ բարձրաձայն կարդա և հասկանա ընթերցածի իմաստը։
Դա միշտ չէ, որ հեշտ էր։
Յուրաքանչյուր վանկ՝ ծննդաբերության պես։
Բառի իմաստը կորչում է հենց այն կազմելու ջանքից։ Նախադասության իմաստը՝ բառերի քանակից։
Կրկին ամեն ինչ նորից։ Սկզբից։ Անընդհատ։
-Դե ինչ, ի՞նչ կարդացիր հենց նոր։ Ինչի՞ մասին էր։
Այդ ամենը տեղի էր ունենում օրվա ամենաանհարմար պահին՝ կա՛մ նա էր հենց նոր դպրոցից վերադարձել, կա՛մ մենք՝ աշխատանքից, կա՛մ նա իր հոգնածության գագաթնակետին էր, կա՛մ մենք՝ ուժասպառ։
-Դու ընդհանրապես ջանք չես գործադրում։
Նյարդայնություն, գոռոցներ, ցուցադրական հեռացումներ, դռների շրխկոցներ կամ համառություն.
-Կրկին ամեն ինչ սկզբից մինչև վերջ։
Եվ նա նորից սկսում էր՝ դողացող շուրթերով խեղաթյուրելով յուրաքանչյուր բառ։
-Է՛հ, բավական է, կատակերգություն մի՛ խաղա այստեղ։
Բայց նրա տառապանքը կեղծ չէր։ Ճշմարիտ տառապանք էր՝ անզուսպ, անկառավարելի, որի միջոցով նա բացահայտում էր իր վիշտը։ Եվ հենց այդ վիշտն էր ասում մեզ, որ նա այլևս ի վիճակի չէր վերահսկել ոչինչ, չէր կարողանում այլևս «խաղալ» իր դերը այնպես, որ մենք գոհ լինեինք։ Իսկ այդ վշտի աղբյուրը այնքան մեր զայրույթը չէր, որքան դրա խորքում թաքնված մեր մտահոգությունը։ Քանզի մենք իսկապես մտահոգված էինք։
Այդ մտահոգությունը շուտով մեզ դրդեց համեմատել նրան իր հասակակից երեխաների հետ։ Ու հարցուփորձ անել մեր ընկերներից այսինչին, ում աղջիկը․ չէ՛, չէ՛, միանգամայն լավ է սովորում դպրոցում ու, հա՛, գրքերն ուղղակի շնչում է։
Արդյո՞ք նա լսողության խնդիր ունի։ Թերևս դիսլեքսի՞կ է։ Չլինի՞ դպրոցական ադապտացիայի խնդիր ունի։ Իսկ եթե մտավոր հետամնա՞ց է։ Տարբեր խորհրդատվություններ. լսողության հետ կապված ամեն բան նորմալ է, լոգոպեդները տալիս են ամենահուսադրող ախտորոշումները, իսկ հոգեբանները հանգիստ են, պատճառ չեն տեսնում անհանգստանալու։
Ուրեմն ի՞նչ է մնում։
Ծո՞ւյլ է։
Պարզապես ծուլությո՞ւն է։
Ո՛չ, նա պարզապես շարժվում էր իր իսկ ռիթմով, ահա ու վերջ, և պարտադիր չէ, որ համընկնի որևէ մեկի ռիթմի հետ։ Կյանքը մշտապես միևնույն ռիթմով չի ընթանում. կա ընթերցող աշակերտի ռիթմ։ Այդ ռիթմում լինում են թե՛ արագացումներ, թե՛ հանկարծակի հետընթացներ, թե՛ երկար սիեստաներ՝ մարսելու, ըմբռնելու համար։ Լինում է ձգտում՝ հաջողության, բայց նաև՝ վախ՝ հուսախաբ չանելու։
Բայց մենք՝ «մանկավարժներս», նման ենք տոկոսով գումար տվողների։ Գիտելիքի պահապաններ ենք և այն տրամադրում ենք՝ շահույթ ստանալու ակընկալիքով։ Պետք է շահույթ լինի։ Եվ արագ։ Հակառակ դեպքում՝ կասկածի տակ ենք դնում հենց ինքներս մեզ։
Եթե, ինչպես հաճախ ասում են, որդիս, դուստրս, երիտասարդությունը չի սիրում կարդալ (և բայը ճիշտ է ընտրված, այստեղ, իսկապես, սիրո «վերք» կա), ապա մեղքը չպետք է բարդել հեռուստատեսության, մեր ժամանակների կամ դպրոցի վրա։ Կամ՝ եթե ցանկանում ենք, այնուամենայնիվ, անել դա, ապա միայն այն բանից հետո, երբ ինքներս մեզ կտանք այս առաջնային հարցը. ի՞նչ արեցինք այն իդեալական ընթերցողի հետ, որ մեր երեխան էր այն ժամանակ, երբ մենք ինքներս էինք միաժամանակ և՛ պատմողը, և՛ գիրքը։
Մենք դավաճանեցինք նրան։ Եվ ինչպիսի՛ դավաճանություն։
Մի ժամանակ նա, հեքիաթը և մենք կազմում էինք անբաժանելի Երրորդություն, որը ամեն երեկո վերամիավորվում էր։ Այժմ նա մենակ է՝ կանգնած թշնամական գրքի առաջ։ Մեր նախադասությունների թեթևությունը նրան ազատում էր ծանրությունից։ Այժմ անվերծանելի տառերի խառնաշփոթը խեղդում է նույնիսկ նրա երազելու փորձերը։ Մենք նրան սովորեցրինք մտքի արագությամբ ճանապարհորդել։ Այժմ նա ճնշված է ջանք գործադրելու հիասթափությունից։
Մենք նրան օժտել էինք ամենուր լինելու կարողությամբ, իսկ ահա հիմա նա փակված է իր սենյակում, դասարանում, իր գրքում, մեկ տողի, մեկ բառի մեջ։ Ուր են կորել կախարդական կերպարները՝ եղբայրները, քույրերը, թագավորները, թագուհիները, չարագործների կողմից հալածվող բոլոր այն հերոսները, որոնք ազատում էին նրան գոյության հոգսից՝ կանչելով նրան իրենց օգնության։
Մի՞թե հնարավոր է, որ նրանք ինչ-որ կերպ կապ ունեն այս կոպտորեն սեղմված թանաքի հետքերի հետ, որոնք տառեր են կոչվում։ Մի՞թե այդ կիսաստվածներն այսքան «մանրացվել են», «փոշիացվել» ու դարձել ընդամենը տպագրական նշաններ։ Իսկ գիրքն էլ վերածվել է սոսկ առարկայի։ Տարօրինակ փոխակերպում է։ Հակադարձ մոգություն։ Ինքն ու իր հերոսները միասին շնչահեղձ են լինում գրքի խորքում։
Դա ամենաչնչին փոխակերպումն է այն խստության, որով հայրիկն ու մայրիկը, ոչ պակաս քան ուսուցչուհին, պահանջում են, որ նա ազատ արձակի բանտարկված երազանքը։
– Դե, ի՞նչ պատահեց արքայազնին, հը՞։ Ասա, սպասում եմ։
Հենց այն ծնողները, որոնք երբեք, երբե՜ք, երբ գիրք էին կարդում նրա համար , չէին էլ մտահոգվում պարզել՝ արդյոք նա իսկապես հասկացել է, որ Գեղեցկուհին անտառում քնած էր , որովհետև կախարդական իլիկը մատը ծակել էր, իսկ Սպիտակաձյունիկը խնձորն էր կերել։ (Ի դեպ, սկզբում նա ոչինչ չէր հասկանում։ Այս պատմություններում այնքան հրաշքներ կային, այնքան գեղեցիկ բառեր և այնքան հուզմունք։ Նա համակ ուշադրությամբ սպասում էր իր սիրելի հատվածին, հենց հերթը հասնում էր դրան, շշնջում էր այն իր մտքում, բայց հետո գալիս էին այլ հատվածներ՝ ավելի մութ, որտեղ հյուսվում էին բոլոր գաղտնիքները։ Սակայն, կամաց-կամաց նա սկսում էր հասկանալ ամեն ինչ, լիովին և հստակ գիտեր՝ Գեղեցկուհին քնած էր իլիկի պատճառով, իսկ Սպիտակաձյունիկը՝ խնձորի…)
– Կրկնում եմ հարցս. ի՞նչ պատահեց արքայազնին, երբ հայրը նրան վռնդեց ամրոցից։
Պնդում ենք ու պնդում։ Տեր Աստված, անհնար է պատկերացնել՝ ինչպե՞ս կարող է, որ այս տղան չհասկանա տասնհինգ տողի բովանդակությունը։ Մի մեծ բան չէ, ընդամենը տասնհինգ տող։
«Ընթերցանությունն, իսկապես, մանկության պատուհասն է և գրեթե միակ զբաղմունքը, որ մենք գտնում ենք նրա համար։ Երեխան առանձնապես հետաքրքրված չէ կատարելագործել այն գործիքը, որով իրեն տանջում են. բայց եթե այնպես անեք, որ այդ գործիքը դառնա նրա հաճույքների միջոցը, նա շուտով ինքնուրույն կտարվի դրանով՝ անկախ ձեր կամքից»։
Մեծ նշանակություն են տալիս ընթերցել սովորեցնելու լավագույն մեթոդիկաները փնտրելուն, հնարում են հատուկ կառուցվածքով գրասեղաններ, ամեն տեսակ աղյուսակներ, երեխայի սենյակը վերածում տպագրատան…
Ի՜նչ ցավալի է։ Կա մի միջոց, շատ ավելի հուսալի, քան այս ամենը, և որի մասին միշտ մոռանում են՝ սովորելու ցանկությունը։ Տվե՛ք այդ ցանկությունը երեխային ու հետո հանգիստ թողե՛ք ձեր գրասեղանները… Ցանկացած մեթոդ հարմար կլինի։ Կենդանի հետաքրքրությունն է մեծ շարժիչ ուժը՝ միակը, որ առաջնորդում է ճիշտ ուղիով և տանում հեռու։
Կավելացնեմ ևս մեկ միտք, որն, իսկապես, կարևոր ճշմարտություն է. սովորաբար շատ հստակ ու շատ արագ ձեռք են բերում այն ամենը, ինչին բնավ հարկադրված չեն շտապում հասնել»:
Իհարկե, իհարկե… Ռուսսոն այս հարցում չի կարող ձայնի իրավունք ունենալ, նա, ով լքեց իր երեխաներին ու ընտանիքը (հիմար կրկներգ)։ Եվ այնուամենայնիվ… Նա հայտնվում է հենց ճիշտ պահին՝ հիշեցնելու մեզ, որ մեծահասակների «կարդալ իմանալու» հանդեպ մոլուցքը նոր չէ, ինչպես նաև՝ մանկավարժական «մշակված» մեթոդների իդիոտիզմը, որոնք հենց ի սկզբանե սպանել են սովորելու ցանկությունը։ Եվ հետո (լսո՞ւմ եք, ինչպես է ծիծաղում պարադոքսի հրեշտակը), պատահում է, որ վատ հայրն ունենում է կրթության հիանալի սկզբունքներ, իսկ լավ մանկավարժը՝ զազրելի։ Պատահում է, և դա այդպես է։
Բայց եթե Ռուսոն մեզ համար ընդունելի չէ, ապա, խնդրեմ, Վալերին (Պոլ), որն, ի դեպ, երբևէ որևէ առնչություն չի ունեցել հասարակական խնամակալության հաստատությունների հետ։ Վալերին Սեն-Դենիի Պատվո լեգեոնի խիստ ուսումնական հաստատության պատանի աշակերտուհիներին հղած իր՝ հնարավորինս բարոյախրատական և դպրոցական համակարգին խորը հարգանք ներշնչող ճառում, հանկարծ անցում է կատարում ամենաառանցքայինին՝ ասել է թե սիրուն՝ գրքի հանդեպ սիրուն։
«Սիրելի՛ օրիորդներ, Գրականությունը մեզ չի հմայում բառապաշարով կամ շարահյուսությամբ։ Պարզապես հիշե՛ք, թե ինչպես է Գիրը սահուն ներթափանցում մեր կյանք։ Ամենանուրբ տարիքից, երբ դադարում են մեզ համար երգել այն երգը, որ ստիպում էր նորածնին ժպտալ ու քուն մտնել, սկսվում է հեքիաթների դարաշրջանը։ Երեխան դրանք խմում է այնպես, ինչպես իր կաթը։ Նա պահանջում է հրաշքների շարունակությունն ու կրկնությունը. հանդիսատես է՝ անդրդվելի ու կատարյալ։ Միայն Աստծուն է հայտնի, թե քանի ժամ եմ վատնել՝ սնելով փոքրիկներին հրաշագործներով, հրեշներով, ծովահեններով ու փերիներով, այն փոքրիկներին, որոնք գոռում էին իրենց ուժասպառ եղած հորը՝ «Եվս մե՛կը։ Եվս մե՛կը»։
-22-
«Նա հանդիսատես է՝ անդրդվելի ու կատարյալ»։ Նա ի սկզբանե լավ ընթերցող է և այդպիսին էլ կմնա, եթե նրան շրջապատող մեծահասակներն, իրենց կարողություններն ապացուցելու փոխարեն, աջակցեն նրա ոգևորությանը, խրախուսեն սովորելու ձգտումը, մինչ կպարտադրեն անգիր անել, աջակցեն նրան, այլ ոչ թե սպասեն, որ սայթաքի, համաձայնեն զոհաբերել երեկոներ՝ չփորձելով ժամանակ խնայել, կենդանացնեն ներկան՝ առանց ապագայով վախեցնելու, չթողնեն, որ հաճույքը վերածվի պարտականության, պահպանեն այդ հաճույքն այնքան, մինչև այն ինքնին դառնա պարտք, այդ պարտքի հիմքում դնեն մշակույթին առնչվելու անշահախնդիր բնույթը, և իրենք էլ վերագտնեն այդ անշահախնդրությունից բխող ուրախությունը։
Ֆրանսերենից թարգմանեց Կարինե Թևոսյանը
Խմբագիր՝ Արևիկ Ներսիսյան
Աղբյուրը՝ այստեղ․․․